درخت کوسوم؛ گنج پنهان جنگل‌های اودیشا/درختی چند منظوره و یاور معیشت روستاییان

                                                         عکس: میوه و روغن استخراج‌شده از کوسوم 

تلویزیون اینترنتی کشاورزپلاس:

«درخت کوسوم برای ما یک گنج وحشی است.» این جمله را آگاش ماجهی، زن ۶۰ ساله‌ای از قوم گوند در روستای گانگادئی گره از منطقه نوآپادا در غرب اودیشا به  آبیشِک هُتا - Abhisek Hota  - نویسنده این گزارش  می‌گوید.

در اودیشا (جنگل‌های نیمه - همیشه‌سبز اودیشا - Odisha semi-evergreen forests- یک منطقهٔ مسکونی و جنگل‌ در هندوستان  است،) بلوط سریلانکایی (Schleichera oleosa) به نام «کوسوم - Kusum » شناخته می‌شود و جایگاهی مهم در رژیم غذایی، آیین‌های فرهنگی و پزشکی سنتی جوامع بومی دارد. میوه آن تقریباً به اندازه یک آلو کوچک است و وقتی برسد طعمی خوشایند و کمی ترش دارد.

برای نسل‌ها، جوامع بومی همچون گوند، چوکتیا بونجیا و پاهاریا در نوآپادا برای خوراک، روغن و داروهای گیاهی به درخت کوسوم وابسته بوده‌اند. ماجهی توضیح می‌دهد: «میوه رسیده را می‌خوریم و روغنی که از هسته آن استخراج می‌شود برای درمان بیماری‌های پوستی، درد مفاصل، ریزش مو، ورم معده، گوش‌درد و انگل‌های روده استفاده می‌کنیم.»

پوشپا بونجیا، زن ۷۱ ساله‌ای از قوم چوکتیا بونجیا در روستای ستجپامپانی می‌گوید: «میوه کوسوم وقتی جوشانده و خورده شود، معده را پاکسازی می‌کند. روغن کوسوم همچنین به‌عنوان دافع طبیعی پشه عمل می‌کند.» او افزود: «استفاده منظم از روغن کوسوم بر روی پوست سر، مو را سیاه و سالم نگه می‌دارد.» لیلامبر ماجهی، مرد ۷۲ ساله گوند از روستای پتیاپالی نیز توضیح می‌دهد: «در صورت جراحت، پوست درخت کوسوم را می‌سوزانیم، با آب مخلوط کرده و به شکل ضماد بر زخم می‌گذاریم. این کار بهبود زخم را سرعت می‌بخشد.» شاخه‌های درخت کوسوم همچنین لاک تولید می‌کنند که به‌طور سنتی برای ساخت دستبند استفاده می‌شود.

آیین و سنت

جشنواره سنتی «هریالی تیهار» توسط جوامع بومی نوآپادا برای گرامیداشت خیش برگزار می‌شود؛ نماد حیاتی کشاورزی که از چوب کوسوم ساخته می‌شود. در این آیین، خیش با زردچوبه، سینابر (ورمیلین) و سایر نذورات مقدس آراسته شده و با احترام پرستش می‌شود. این جشنواره بازتابی از سپاس‌گزاری برای برداشت پربرکت و معیشتی است که کشاورزی فراهم می‌کند.

درختی چندمنظوره

بلوط سریلانکایی یا کوسوم، گونه‌ای کمتر شناخته‌شده از درختان میوه وحشی است که در ایالت‌هایی مانند چتیسگر، جهارکند، اودیشا و مادیا پرادش یافت می‌شود. میوه کوسوم منبع غنی پروتئین، انرژی و ریزمغذی‌های ضروری برای ترمیم عضلات و رشد کلی است. هر ۱۰۰ گرم میوه کوسوم حدود ۵۳ کیلوکالری انرژی، ۱/۵ گرم پروتئین، ۰/۸ گرم چربی، ۹/۹ گرم کربوهیدرات و ۱۵ میلی‌گرم کلسیم فراهم می‌کند.

این درخت همچنین ارزش دارویی چشمگیری دارد. پوست آن به‌طور سنتی برای درمان جذام، بیماری‌های پوستی، زخم‌ها و مالاریا استفاده می‌شود. دانه‌های آن روغنی می‌دهند که برای روماتیسم، ریزش مو و سوختگی به‌کار می‌رود؛ در حالی‌که میوه‌ها برای خواص گوارشی و درمانی ارزشمند هستند. فراتر از سلامت انسان، این درخت از دام نیز پشتیبانی می‌کند؛ برگ‌ها، شاخه‌ها و کنجاله دانه آن مکمل غذایی مغذی برای دام به‌شمار می‌آیند.

کوسوم همچنین به خاطر دگرگونی‌های فصلی چشمگیرش تحسین می‌شود؛ به‌ویژه جوانه‌های برگ‌های تازه و رنگین. گل‌دهی معمولاً از فوریه آغاز شده و تا اوت ادامه دارد و زمان آن بسته به اقلیم خرد و شرایط بوم‌شناختی متفاوت است. میوه‌ها در فصل باران می‌رسند. از اواسط فوریه تا اوایل مارس، برگ‌های جوان به رنگ زرد مایل به قرمز پدیدار می‌شوند و منظره‌ای چشم‌نواز برای چند هفته ایجاد می‌کنند.

میراث آشپزی

در اودیشا، میوه رسیده کوسوم به‌طور معمول مصرف می‌شود، اما جوامع بومی همچنین دستورهای سنتی ویژه‌ای با آن ساخته‌اند. «چاتنی کوسوم» از عصاره ژله‌ای تهیه‌شده با جوشاندن میوه‌ها درست می‌شود که سپس با ادویه‌های محلی مانند فلفل، نمک، گشنیز تازه و سیر ترکیب می‌گردد تا یک چاشنی ترش و خوشمزه شکل گیرد.

غذای سنتی دیگر، «لِثا کوسوم» در فصل کمبود سبزیجات محبوبیت ویژه‌ای دارد. این غذا ژله کوسوم را با برنج نیم‌کوب، زردچوبه و فلفل ترکیب می‌کند. هر دو غذای چاتنی کوسوم و لثا کوسوم معمولاً همراه «پُخالُو» (آب‌برنج یا برنج جوشیده) سرو می‌شوند و طعم اصیل و میراث آشپزی منطقه را زنده نگه می‌دارند.

دستور تهیه لثا کوسوم

• میوه کوسوم را به‌طور کامل پوست بگیرید.

• میوه را در آب بجوشانید تا نرم شود.

• میوه جوشانده را له کنید تا خمیر ژله‌ای نرم به‌دست آید و کنار بگذارید.

• در ظرفی تمیز، آب تازه بجوشانید.

• زردچوبه، نمک و ۲–۳ فلفل سبز شکاف‌خورده بیفزایید و یک دقیقه بجوشانید.

• به‌تدریج برنج نیم‌کوب را اضافه کنید و مدام هم بزنید تا گلوله نشود. روی شعله متوسط بپزید تا غلیظ شود.

• ژله کوسوم آماده را بیفزایید، خوب مخلوط کنید و ۲–۳ دقیقه دیگر بجوشانید تا طعم‌ها درهم آمیخته شوند.

• داغ سرو کنید.

فرایند سنتی روغن‌گیری

در اودیشا، جوامع بومی شیوه‌ای سنتی برای استخراج روغن از دانه‌های کوسوم دارند؛ روشی که نسل‌به‌نسل منتقل شده است. افزون بر کاربردهای دارویی متعدد، روغن کوسوم به‌طور گسترده برای روشن کردن چراغ‌ها در جشنواره‌های سنتی نیز استفاده می‌شود و نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی و کاربردی آن است.

روغن کوسوم

مراحل روغن‌گیری سنتی:

• جمع‌آوری میوه‌ها: میوه‌های کاملاً رسیده در اواخر بهار یا اوایل تابستان جمع‌آوری می‌شوند.

• جداسازی دانه‌ها: گوشت میوه تازه خورده یا در ترشی به‌کار می‌رود. دانه‌ها جدا و تمیز می‌شوند.

• خشک‌کردن: دانه‌ها چند روز در آفتاب خشک می‌شوند.

• شکستن پوسته: دانه خشک با سنگ یا چکش چوبی شکسته و مغز سفید آن خارج می‌شود.

• بودادن مغز: در برخی جوامع مغزها کمی بوداده می‌شوند.

• آسیاب‌کردن: مغزها با سنگ یا هاون چوبی ساییده می‌شوند.

• استخراج با پرس سرد: خمیر در پرس چوبی یا فلزی قرار داده شده و به‌آرامی فشرده می‌شود تا روغن بدون حرارت زیاد خارج شود.

• صاف‌سازی و نگهداری: روغن به‌وسیله پارچه ریزبافت صاف و در ظروف دربسته و دور از نور خورشید ذخیره می‌شود.

گشایش ظرفیت خوراکی‌های وحشی

«درخت زیبای کوسوم که روغن، لاک، سایه و خوراک می‌دهد، نماد ثروت تنوع زیستی کشاورزی است.» این را نیویدیتا وارشنیا، مشاور منطقه‌ای آسیای جنوبی در سازمان Welthungerhilfe در دهلی نو می‌گوید. او تأکید می‌کند که این تنوع و نگهبانی زنان کشاورز حافظ بذر، آینده‌ای مقاوم را تضمین می‌کند.

نرسینگ جگت، هماهنگ‌کننده پروژه منطقه‌ای در سازمان WASSAN، نوآپادا نیز می‌گوید: «کوسوم می‌تواند معیشت روستایی را تقویت کرده و به بوم‌سازگاری محلی کمک کند.» او بر اهمیت کاشت درختان کوسوم در حاشیه مزارع و توسعه امکانات ارزش‌افزوده برای بهره‌برداری از این ظرفیت تأکید می‌کند.

سازمان WASSAN با همکاری وزارت کشاورزی و توانمندسازی کشاورزان دولت اودیشا، در حال شناسایی و مستندسازی محصولات سنتی کمترشناخته‌شده، خوراکی‌های وحشی و میراث آشپزی در مناطق قبیله‌نشین همچون مالکانگیری و نوآپادا است.

عربیندا کومار پدهی، دبیرکل وزارت کشاورزی و توانمندسازی کشاورزان در بوبانشور، می‌گوید: «تنوع خوراکی‌های وحشی گنجینه‌ای برای تضمین امنیت غذایی و تغذیه‌ای است.» او افزود دولت ایالتی قصد دارد استفاده علمی و پایدار از خوراکی‌های وحشی را که عمیقاً در فرهنگ، بوم‌سازگاری و نظام‌های غذایی محلی ریشه دارند، ترویج کند.

دینش بالام، معاون مدیر WASSAN در بوبانشور، تأکید می‌کند: «تمرکز بر تولید غلات اصلی، نظام غذایی سالم و سنتی ما را بر هم زده است. دانش غذایی سنتی که طی سال‌ها فراموش شده باید از طریق سیاست‌های مناسب و اطلاع‌رسانی گسترده احیا شود.» او همچنین هماهنگ‌کننده ملی «ائتلاف تحول نظام‌های غذایی در هند (CoFTI)» است که از فرهنگ‌های غذایی بومی، دانش جنگل و کشاورزی بوم‌شناختی حمایت می‌کند.

وارشنیا از Welthungerhilfe می‌گوید: «سال‌هاست که نظام‌های غذایی در سراسر جهان عمدتاً بر پایه خوراک‌های کشت‌شده بنا شده‌اند.» اما با تغییرات اقلیمی و گسترش «گرسنگی پنهان» او تأکید می‌کند: «ضروری است نظام‌های غذایی جایگزینی توسعه یابند که سالم، پایدار و عادلانه باشند. ما معتقدیم خوراکی‌های فراموش‌شده و وحشی می‌توانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. بنابراین، در همکاری با سازمان‌های مدنی محلی، در حال احیای دانش سنتی درباره این گنجینه‌های غذایی پنهان هستیم.»

ابیشک هوتا، کارشناس برنامه در سازمان WASSAN، نوآپادا، اودیشا است.

دیدگاه‌های مطرح‌شده، نظر شخصی نویسنده است و لزوماً بازتاب‌دهنده مواضع مجله Down To Earth نیست.