دریچهای بیسابقه به رابطه کهن میان انسان و زنبورهای عسل گشوده شد:
دانشمندان در یک کندوی ۱۰ هزارساله چه یافتند!؟/ سرنخهای جدید، یافتههای پیشین بشر از زنبورعسل را به چالش کشید
تلویزیون اینترتی کشاورزپلاس:
کشف یک کندوی ۱۰ هزارساله، دریچهای بیسابقه به رابطه کهن میان انسان و زنبورهای عسل گشوده است. زمانی که باستانشناسان در جریان کاوشی در درهٔ اردن اسرائیل، بقایای شگفتانگیز یک کندوی ماقبلتاریخ را پیدا کردند، موجی از پژوهشهای علمی آغاز شد که همچنان ادامه دارد.
این اثر باستانیِ زنبورداری، نهتنها نحوهٔ تعامل نیاکان ما با زنبورها را روشن کرده، بلکه دادههایی حیاتی دربارهٔ الگوهای اقلیمی گذشته، شیوههای اولیه کشاورزی و حتی رژیم غذایی انسانهای کهن در اختیار دانشمندان گذاشته است. یافتهها بسیاری از فرضیات پیشین در مورد آغاز مدیریت زنبورعسل توسط انسان را به چالش میکشد و سرنخهایی در مورد چگونگی تغییر رفتار و زیستشناسی زنبورها طی هزاران سال ارائه میدهد.
در ادامه، این کشف خارقالعاده و پیامدهای گستردهٔ آن را به قلم «کریس وبر» مرور میکنیم.
********************************
کشف اولیه
این یافته در سال ۲۰۱۸ و در محوطهٔ باستانی «تل رحوف» در درهٔ اردن اسرائیل بهدست آمد؛ زمانی که پژوهشگران، ساختارهایی استوانهای از جنس خاک و گل را در بقایای یک سکونتگاه کشف کردند. تحلیلهای دقیق و تاریخگذاری کربنی نشان داد که این استوانهها درواقع کندوهای زنبورعسل متعلق به حدود سال ۸۰۰۰ قبل از میلاد هستند؛ قدیمیترین شواهد مستقیم زنبورداری در جهان.
خشکی اقلیم منطقه و ترکیب شیمیایی خاک اطراف، موجب حفظ بینظیر این ساختارها شده بود. این شرایط استثنایی باعث شد نهتنها قالبهای گِلی، بلکه بقایای لانهٔ مومی، ردی از موم زنبور و حتی بقایای بدن زنبورهای ماقبلتاریخ سالم باقی بماند.
فناوری زنبورداری باستان
بررسیها نشان داد که این کندوها با آگاهی دقیق از رفتار زنبورها ساخته شدهاند. استوانههایی به طول حدود ۸۰ سانتیمتر و قطر ۴۰ سانتیمتر که از خاک رس و کاه محلی ساخته شده بودند.
در یک انتهای کندو، سوراخی کوچک برای ورود و خروج زنبورها تعبیه شده بود؛ سوراخی که بهدقت بهاندازهای طراحی شده بود که مانع ورود شکارچیان بزرگتر شود. سوی دیگر کندو «درپوشی قابل جابهجایی» داشت که برداشت عسل را بدون تخریب کندو ممکن میکرد.
سطح داخلی با مخلوطی از رزین گیاهی و موم پوشیده شده بود؛ پوششی که محیطی ایدهآل برای اتصال شانهای عسل ایجاد میکرد. این شواهد نشان میدهد زنبورداری حتی در آن دوران، حرفهای پیشرفته و سازمانیافته بوده است.
شناسایی گونههای باستانی زنبور
با بررسی بقایای زنبورها و استخراج DNA کهن، پژوهشگران به کشفی بینظیر رسیدند:
این زنبورها متعلق به زیرگونهای از Apis mellifera (زنبورعسل غربی) بودند که امروزه منقرض شده است.
این زنبورها کمی کوچکتر از زنبورهای امروزی بودهاند و الگوی رگبالهایشان نشان میدهد برای اقلیم گرمتر و خشکتر منطقه سازگارتر بودهاند؛ موضوعی که با شواهد اقلیمی همان دوران همخوانی دارد.
این زیرگونه، حلقهٔ تکاملی میان زنبورهای وحشی اولیه و انواعی است که بعدها در سراسر مدیترانه اهلی شدند.
شواهد تولید و برداشت عسل
بررسی بقایای مومی نشان داد که این جوامع باستانی تولید عسل داشتهاند. طیفسنجی و آنالیز شیمیایی، ترکیبات قندیِ منطبق با عسل و ردپای گردهٔ گیاهانی را نشان داد که بسیاری از آنها امروز نایاب یا منقرض شدهاند.
رد ابزار بر روی درپوشها نشان میدهد که انسانها از ابزارهای ویژه (احتمالاً چوبی یا استخوانی) برای برداشت شان عسل استفاده میکردهاند. همچنین نوعی مادهٔ رزینی با خاصیت آرامبخشی برای زنبورها یا ترمیم کندو استفاده شده است—نخستین نمونههای مدیریت حرفهای کندو.
اطلاعات اقلیمی ذخیرهشده در کندو
ایزوتوپهای موجود در موم باستانی نشان میدهد که دمای منطقه حدود ۱٫۵ درجه گرمتر از امروز بوده و الگوی بارش فصلی متفاوتی داشته است. گردههای بهدامافتاده در موم، گیاهانی را نشان میدهد که امروز در منطقه وجود ندارند.
این کندو مانند «کپسول زمانی اقلیمی» عمل کرده و دقیقترین دادههای محیطی عصر آغاز کشاورزی را ثبت کرده است.
شواهدی از رابطه انسان و زنبور
کندوها در بخشی از سکونتگاه قرار داشتند که ظاهراً مخصوص زنبورداری طراحی شده بود. ظروف سفالی ویژهٔ نگهداری عسل و ابزارهای مرتبط اطراف آن یافت شد.
وجود اثر انگشت و اثر دست انسانها—از جمله کودکان — روی دیوارهٔ گِلی کندوها نشان میدهد زنبورداری فعالیتی خانوادگی و چندنسلی بوده است.
این کشف، تاریخ رسمی آغاز زنبورداری را که پیشتر ۴۵۰۰ سال قبل از میلاد در مصر تصور میشد، بیش از ۵ هزار سال عقب میبرد.
ارزش غذایی عسل باستان
تحلیل عسل خشکشده نشان داد که دارای بیش از ۳۰ ترکیب فنولی با خاصیت آنتیاکسیدانی و ضدباکتریایی بوده است. تنوع گردهها بسیار بالا و شامل ۱۷ گونهٔ گیاهی، از جمله گیاهان دارویی، بوده است.
میزان بالای روی، آهن و منیزیم نیز نشاندهندهٔ حاصلخیزی خاکهای آن دوران است. به نظر میرسد عسل، علاوه بر ارزش خوراکی، نقش درمانی و فرهنگی داشته است.
بیماریها و انگلهای زنبور در گذشته
در کندو، بقایای کنههایی شبیه واروآ یافت شد—نسخهٔ باستانی انگل مخرب امروزی. همچنین نشانههایی از قارچ «نوزما» و ویروسهایی مشابه ویروس «بالکج» کشف شد.
ترکیبات گیاهی ضدعفونیکننده در دیوارهٔ کندو نشان میدهد زنبورداران باستان از درمانهای گیاهی برای حفظ سلامت کلنی استفاده میکردهاند.
اهمیت فرهنگی عسل
نزدیکی کندوها به بخش آیینی سکونتگاه، وجود مُجسمههای انسانی – زنبوری و شواهد ترکیب عسل در نوشیدنیهای تشریفاتی، نشان میدهد عسل نقشی آیینی و نمادین داشته است.
در یک قبر کودک، ظرفهای پر از عسل و تندیسهای مومی قرار داده شده بود—نشانهای از اهمیت معنوی عسل در آیینهای تدفین و باورهای مربوط به دنیای پس از مرگ.
افشاگریهای ژنتیکی و تکامل زنبور
ژنوم زنبورهای باستانی حاکی از تنوع ژنتیکی بسیار بیشتر نسبت به زنبورهای امروزی است. برخی ژنهای مرتبط با مقاومت بیماری که امروز حذف شدهاند، در آن نمونهها وجود داشتهاند.
این موضوع پیام مهمی برای حفاظت از زنبورها دارد: بازگرداندن تنوع ژنتیکی میتواند کلنیهای امروزی را مقاومتر کند.
سرنخهایی دربارهٔ کشاورزی باستان
گردههای موجود در کندو نشاندهندهٔ حضور نخستین گیاهان اهلیشده مانند گندم و جو است. این موضوع نشان میدهد زنبورها از همان آغاز کشاورزی، نقش مهمی در گردهافشانی و تولید محصول داشتهاند. موقعیت کندوها در کنار مزارع، نشان از برنامهریزی آگاهانه و شناخت دقیق رفتار زنبورها دارد.
روشهای علمی مورد استفاده
پژوهشگران از تکنیکهای مدرن مانند اسکن سهبعدی، طیفسنجی GC-MS، AMS، توالییابی DNA باستانی، میکروسکوپی گرده و تحلیل میکرومورفولوژی خاک استفاده کردند. این پروژه نمونهای برجسته از همکاری میان حشرهشناسان، باستانشناسان، ژنتیکدانان، گیاهدیرینهشناسان و انسانشناسان است.
مسیر آینده پژوهش
کشف کندوی ۱۰ هزارساله تل رحوف نشان میدهد رابطه انسان با زنبورعسل، بسیار قدیمیتر و پیچیدهتر از آن است که تصور میشد. این یافتهها بر اهمیت فرهنگی، کشاورزی، زیستمحیطی و حتی پزشکی زنبورداری کهن تأکید میکنند.
پژوهشهای آینده شامل استخراج ژنوم کاملتر، مطالعهٔ نمونههای مشابه و بازسازی عملی روشهای زنبورداری باستان خواهد بود. در حالیکه تغییرات اقلیمی امروز تهدیدی جدی برای زنبورهاست، گذشته به ما یادآوری میکند که همکاری انسان و زنبور، هزاران سال دوام آورده و میتواند الهامبخش ایجاد راهحلهای جدید ب
دیدگاه تان را بنویسید