جامع‌ترین مرجع ملی برای شناخت سرمایه‌های بوم‌شناختی ایران
«ویراست دوم» تنوع زیستی ایران در یک نگاه منتشر شد
کتاب تازه‌منتشرشده، با رویکردی به‌روز و همگام با تحولات جهانی، از وضعیت شکننده تنوع زیستی کشور تا چالش‌های کنوانسیون‌ها، پروتکل‌های بین‌المللی و برنامه‌های ملی حفاظت را تحلیل می‌کند.
اتاق خبر تلویزیون اینترنتی کشاورزپلاس:
با انتشار ویراست دوم کتاب «تنوع زیستی ایران در یک نگاه»، (لینک فایل pdf) مجموعه‌ای جامع، ساختارمند و روزآمد از دانش موجود در حوزه تنوع زیستی کشور در اختیار برنامه‌ریزان، پژوهشگران و مدیران حوزه محیط‌زیست قرار گرفته است. این کتاب ۱۰ فصلی که توسط اسکندر زند، زینب حسین‌نژاد و سعید صوفی‌زاده تدوین شده، در ادامه نسخه نخست و با توجه به تحولات سیاستی، علمی و بین‌المللی سال‌های اخیر، بازنویسی کامل شده است.
این اثر که به سفارش سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و توسط نشر آموزش کشاورزی منتشر شده، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع علمی و سیاست‌محور در زمینه تنوع زیستی ایران معرفی می‌شود؛ منبعی که می‌تواند شکاف میان دانش دانشگاهی و نیازهای سیاست‌گذاری را تا حد زیادی پر کند.
تحول رویکرد ایران در شناخت و مدیریت تنوع زیستی
انتشار نسخه دوم این کتاب در شرایطی رخ می‌دهد که تنوع زیستی ایران تحت فشار بی‌سابقه‌ای از سوی عوامل انسانی و اقلیمی قرار گرفته است: از تغییر اقلیم و خشکسالی‌های پی‌درپی تا فرسایش خاک، آلودگی‌ها، شکار و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع ژنتیکی و زیستگاه‌ها. این شرایط، نیاز به یک چارچوب علمی منسجم برای فهم وضعیت و تدوین سیاست‌های مبتنی بر داده را دوچندان کرده است.
کتاب با مروری دقیق بر تحولات جهانی همچون تصویب «چارچوب جهانی تنوع زیستی کونمینگ–مونترال»، شکل‌گیری پلتفرم IPBES، و برنامه‌های پسا 2020، ایران را در بستر این تحولات بین‌المللی قرار می‌دهد. این نگاه بین‌المللی یکی از ارزش‌های افزوده ویراست دوم محسوب می‌شود.
ساختار 10 فصلی؛ از کلیات تا برنامه‌های عملیاتی
۱. کلیات زیست‌شناختی و بوم‌شناختی
فصل نخست کتاب، با توضیح مفاهیم پایه مانند سطوح مختلف حیات، ژن، DNA و انواع تنوع زیستی، خواننده را برای ورود به مباحث حرفه‌ای‌تر آماده می‌کند. اهمیت خدمات زیست‌بوم و ریشه‌های فروپاشی تنوع زیستی از دیگر محورهای این فصل است.
۲. تصویری شفاف از تنوع زیستی ایران
در فصل دوم، ویژگی‌های اقلیمی و جغرافیایی ایران و نقش آنها در شکل‌گیری تنوعی کم‌نظیر تشریح شده است. ایران با دارا بودن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان و موقعیت گذار بین سه منطقه فلورستیک، از کشورهای با ارزش بالای ژنتیکی به شمار می‌رود. کتاب این مزیت را با داده‌های تحلیلی برجسته می‌سازد.
۳. مناطق مهم و داغ تنوع زیستی
فصل سوم، با معرفی مناطق حفاظت‌شده و تعاریف رسمی مناطق چهارگانه، نقش سازمان حفاظت محیط‌زیست و تاریخچه قوانین ایران را بازخوانی می‌کند. این بخش برای سیاست‌گذاران و نیروهای اجرایی اهمیت ویژه دارد.
۴. بحران‌های جهانی و ملی محیط‌زیست
از «مرزهای سیاره‌ای» تا تاریخچه کنوانسیون CBD، نویسندگان در فصل چهارم تلاش می‌کنند ایران را در شبکه‌ای جهانی از فرصت‌ها و تهدیدها ترسیم کنند. پرداختن به برنامه آیچی و دلایل عدم‌تحقق اهداف جهانی، از نکات قابل‌توجه این فصل است.
۵. و ۶. بررسی برنامه‌های ملی حفاظت از تنوع زیستی
دو فصل میانی کتاب، به مرور ۱NBSAP، ۲NBSAP و نسخه پیش‌نویس ۳NBSAP (2024–2030) اختصاص دارد. برای نخستین‌بار، نقاط ضعف و چالش‌های دو برنامه گذشته ایران نقد می‌شود؛ از نبود نظام ارزیابی و پایش تا عدم مشارکت‌دهی کافی دستگاه‌ها و جوامع محلی.
۷. شاخص‌های پایش تنوع زیستی در چارچوب کونمینگ–مونترال
این فصل یکی از علمی‌ترین بخش‌های کتاب است؛ جایی که شاخص‌های جهانی و کاربردی برای ارزیابی وضعیت ایران معرفی شده و ضرورت استفاده ترکیبی از شاخص‌ها مورد تأکید قرار می‌گیرد.
۸. و ۹. پروتکل ناگویا و مسئله DSI
پروتکل ناگویا و چالش‌های بهره‌برداری عادلانه از منابع ژنتیکی به همراه مسئله نوپدید «اطلاعات توالی دیجیتال» (DSI) از محورهای مهم کتاب است. پرداختن به DSI در این ویراست، یکی از تفاوت‌های اساسی نسبت به نسخه اول محسوب می‌شود.
۱۰. پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا
در فصل پایانی نیز تاریخچه، ساختار و چالش‌های اجرای پروتکل کارتاهنا در ایران مورد بررسی قرار گرفته است.
اهمیت این ویراست برای سیاست‌گذاری و رسانه‌های تخصصی
در شرایطی که زیست‌بوم‌های کشور با سرعتی نگران‌کننده در حال فرسایش‌اند، وجود یک مرجع علمی به‌روز می‌تواند مسیر برنامه‌ریزی‌های ملی را روشن‌تر کند. این کتاب می‌تواند برای تدوین راهبردهای بین‌سازمانی، یکپارچه‌سازی داده‌ها، و آگاهی‌رسانی رسانه‌های تخصصی مانند کشاورزپلاس مبنای محتوایی معتبر فراهم آورد.
نقاط قوت و کاستی‌های احتمالی کتاب از منظر تحلیلگران در کشاورزپلاس
نقاط قوت:
به‌روزرسانی علمی کامل
پرداختن به دستاوردهای جدید جهانی مانند DSI، کونمینگ–مونترال و ۳NBSAP نشان‌دهنده رویکرد آینده‌نگر نویسندگان است.
ساختار سلسله‌مراتبی و منسجم
کتاب برای هر سطح از مخاطبان — از پژوهشگر تا برنامه‌ریز — قابل استفاده است.
تحلیل سیاست‌گذاری داخلی و بین‌المللی
نقد دو برنامه اقدام ملی و ارائه برنامه سوم، کتاب را از یک متن صرفاً آموزشی به متنی سیاست‌محور تبدیل کرده است.
جامعیت منابع و پیوست‌ها
وجود پیوست‌های مربوط به کنوانسیون، پروتکل ناگویا و پروتکل کارتاهنا ارزش مرجعیت کتاب را دوچندان کرده است.
کاستی‌های احتمالی
کمبود داده‌های کمی و نقشه‌های تحلیلی ملی
اگرچه ساختار کتاب تحلیلی است، اما بخش‌هایی مانند وضعیت گونه‌ها، تخریب زیستگاه‌ها و پراکنش جغرافیایی می‌توانست با نقشه‌ها و داده‌های رسمی تکمیل شود.
نبود تحلیل بخشی (کشاورزی، جنگل، مرتع، شهری)
برای کشوری با پیچیدگی‌های اکولوژیکی ایران، تفکیک بخشی می‌توانست به کارآمدی توصیه‌ها بیفزاید.
کم‌پرداختن به مشارکت جوامع محلی و اقتصاد تنوع زیستی
موضوعاتی مانند اقتصاد بوم‌گردی، ارزش اقتصادی خدمات اکوسیستم یا مدل‌های مشارکتی، جای پرداخت بیشتری داشت.
غیبت مثال‌های مطالعات موردی ایرانی
مطالعه موردی از بحران‌هایی مانند فرونشست، انقراض گونه‌ها، جنگل‌های هیرکانی و تالاب‌ها می‌توانست کتاب را کاربردی‌تر کند.
نتیجه
انتشار ویراست دوم تنوع زیستی ایران در یک نگاه را می‌توان یک گام مهم در مسیر ارتقای دانش زیست‌محیطی کشور دانست. این کتاب، در کنار نقاط قوت چشمگیر، می‌تواند مبنایی برای گفت‌وگوهای علمی، سیاست‌گذاری هوشمند و آگاهی‌رسانی رسانه‌ای در حوزه‌ای قرار گیرد که آینده امنیت غذایی، توسعه پایدار و کیفیت زیست در ایران به آن گره خورده است.
دیدگاه تان را بنویسید