۱۱ گزاره راهبردی آرتین شاه‌نظری؛ معمار بی‌صدا اما مؤثر زنجیره‌های غذایی اوراسیا بر دیدار اخیر وزیران کشاورزی ایران و روسیه

 

چرا صدای    آرتین شاه‌نظری  در موضوع امنیت غذایی و ترانزیت منطقه‌ای وزن دارد؟

 ترکیب نهادینِ فنی و سیاسی: سابقه مشاوره در پارلمان، ریاست میز تجاری ارمنستان، و عضویت در شوراها و اتحادیه‌ها، آرتین شاه نظری را در نقطه تقاطع «تصمیم‌سازی» و «عملیات» قرار می‌دهد.
 تجربه بین‌المللی و پیوندهای منطقه‌ای: نمایندگی در ارمنستان، همکاری با نهادهای اقتصادی این کشور و حضور طولانی‌مدت در پروژه‌های مشترک اوراسیا، شاه نظری  را با واقعیت‌های جغرافیای سیاسی قفقاز و سازوکارهای EAEU آشنا کرده است.
دانشی کاربردی در زنجیره تأمین غذایی: از طراحی زیرساخت‌های سردخانه‌ای و پایانه تا فرآوری غله و بسته‌بندی صادراتی — «آرتین شاه نظری» به خوبی می‌داند که توافق سیاسی زمانی به مزیت تبدیل می‌شود که به سرمایه‌گذاری‌های فیزیکی و سازوکارهای مالی متصل شود.
رویکرد «برد-برد» و توان طراحی سازوکارهای مالی پیچیده: تجربه در تهاتر، مشارکت صنعتی و مدیریت پروژه‌های بین‌المللی، او را قادر می‌سازد تا پیشنهادهایی عملیاتی برای کاهش ریسک‌های تحریم و انتقال مالی ارائه کند.

نکته کلیدی در تحلیل «آرتین شاه نظری »  از دیدار نوری–لوت

آرتین شاه نظری دیدار وزیران کشاورزی   تهران – مسکو را نه صرفاً یک قرارداد خرید غله، بلکه نقطۀ شروع یک پروژه ساختاری می‌نگرد: پروژه‌ای که باید هم استانداردهای قرنطینه‌ای هم‌گرا شود، زیرساخت مرزی تجهیز گردد و مدل‌های مالی امن طراحی شوند تا ارمنستان از «فقط مسیر» به «شریک راهبردی» ارتقا یابد. او با تکیه بر شواهد تجاری و واقعیت‌های زیرساختی قفقاز، بر این تأکید دارد که اکنون «پتانسیل» هست؛ تبدیل آن به «واقعیت» مستلزم اقدام‌های سریع و مشخص در حوزه‌های فنی، لجستیکی و مالی است.

برای خواننده تحلیل  ویژه «آرتین شاه نظری» در کشاورزپلاس

این مقدمه قرار نیست صرفاً اعتبارنامه‌ای باشد؛ بلکه وعده‌ای است: وعده یک تحلیل که هم به ریشه‌های فنی و اقتصادی موضوع می‌پردازد، هم مسیرهای عملیاتی پیشِ‌رو را شفاف می‌کند و هم نشان می‌دهد چگونه بازیگران کوچک (مثل ارمنستان) می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در امنیت غذایی منطقه ایفا کنند — آن هم با اهرمی که آرتین شاه نظری در طول سال‌ها آن را ساخته: تلفیق دانش فنی، شبکه‌های منطقه‌ای و طراحی راه‌حل‌های مالی و زیرساختی.

به اتفاق تحلیل  کاربردی  او را از این دیدار و محتوای اعلام شده از مذاکرات طرفین می خوانیم:

 

 

امنیت غذایی به یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی و اقتصادی ایران تبدیل شده است؛ جایی که هر تصمیم در حوزه تأمین غلات و نهاده‌های دامی، مستقیم  به سفره مردم و ثبات اقتصادی گره می‌خورد. در این چارچوب، دیدار اخیر غلامرضا نوری قزلجه، وزیر جهاد کشاورزی ایران، با اوکسانا لوت، مسئول عالی‌رتبه بخش کشاورزی روسیه در مسکو، صرفاً یک ملاقات تشریفاتی نیست؛ بلکه حلقه‌ای از زنجیره بازطراحی نقش ایران در نظم غذایی اوراسیا و آزمونی برای تبدیل فرصت به قدرت پایدار است. اهمیت این دیدار زمانی بیشتر می‌شود که پای ارمنستان، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کریدورهای قفقاز به میان می‌آید و مسئله تنها «خرید غله» نیست، بلکه «مهندسی زنجیره تأمین و ترانزیت» است.

 

گزارش‌ها نشان می‌دهد محور اصلی گفت‌وگو در مسکو، تأمین بلندمدت غلات و روغن، توسعه همکاری‌های کشاورزی و هماهنگی استانداردهای دامپزشکی و قرنطینه‌ای بوده است. طرف ایرانی در این دیدار نه‌تنها بر نیاز به واردات مطمئن نهاده‌های دامی و غلات تأکید کرده، بلکه از هدف تبدیل ایران به «هاب غذایی منطقه» سخن گفته است؛ مفهومی که در اسناد همکاری راهبردی تهران–مسکو و پیوند با بریکس و سازمان همکاری شانگهای نیز تکرار شده است.

در لایه کوتاه‌مدت، کاهش ریسک تأمین خوراک دام و ثبات قیمت محصولات پروتئینی؛

و در لایه میان‌مدت، استفاده از غلات و روغن روسی به‌عنوان خوراک صنایع فرآوری و صادرات مجدد از طریق ایران به بازارهای منطقه‌ای.

اینجاست که نقش ترانزیتی ایران، و به‌طور غیرمستقیم، جایگاه ارمنستان در معادله مطرح می‌شود.

هر تحلیلی درباره اثر این دیدار بر روابط منطقه‌ای، باید بر ارقام واقعی تجارت و ترانزیت تکیه کند، نه شعارها.

• تجارت ایران–ارمنستان در سال‌های اخیر حدود ۷۰۰ تا ۷۵۰ میلیون دلار بوده که عمدتاً صادرات ایران (گاز، انرژی، مصالح و محصولات غذایی) به ارمنستان است و واردات از ارمنستان در سطح ده‌ها میلیون دلار باقی مانده است.

• تجارت ارمنستان–روسیه پس از جنگ اوکراین جهش چشمگیری داشته و در سال ۲۰۲۴ به حدود ۱۲ میلیارد دلار رسیده است؛ جهشی که تا حد زیادی ناشی از صادرات مجدد، خدمات واسطه‌ای و انتقال تجارت از کانال‌های غربی به مسیرهای امن‌تر برای روسیه است.

• تجارت غیرنفتی ایران–روسیه در ۹ ماهه ۲۰۲۴ حدود ۱٫۹ میلیارد دلار گزارش شده و هنوز بخش قابل‌توجهی از این مبادلات از مسیر دریای خزر و مرزهای آذربایجان و ترکمنستان انجام می‌شود.

بر این اساس، ترانزیت واقعی و زنجیره‌ای ایران→ارمنستان→روسیه هنوز در مقیاس چند صد میلیون دلار و در حال شکل‌گیری است، نه یک کریدور بزرگ تثبیت‌شده. بنابراین اگر نتایج دیدار نوری–لوت به قراردادهای وسیع غله و طراحی مسیرهای عبور از قفقاز بینجامد، می‌تواند در چند سال آینده سطح بازی را تغییر دهد؛ اما امروز، بیشتر با «پتانسیل» مواجهیم تا «واقعیت تثبیت‌شده»

برای اینکه ارمنستان به حلقه جدی در کریدور غلات روسیه–ایران تبدیل شود، باید از زاویه زیرساخت به مسئله نگاه کرد.

کریدور شمال–جنوب ارمنستان، که از مرز ایران در مِغری تا مرز گرجستان امتداد می‌یابد، هنوز در مراحل پیشرفت ناقص قرار دارد؛ بخش‌های کلیدی مانند سیسیان–کاجاران و کجاران–آگاراک تازه وارد فاز اجرایی شده‌اند و تنها بخش محدودی از مسیر به استاندارد بزرگراه نزدیک شده است، هرچند قراردادهایی مجموعاً بیش از یک میلیارد دلار برای تکمیل پروژه منعقد شده است. شبکه جاده‌ای فعلی کوهستانی، پرپیچ‌وخم و در زمستان مستعد انسداد است و ظرفیت عبور کامیون‌های سنگین، به‌ویژه محموله‌های یخچالی و فله حساس، محدود باقی مانده است.

از منظر لجستیک مواد غذایی، نقص جدی در ظرفیت سردخانه‌های مرزی، پایانه‌های مجهز به کنترل دما و آزمایشگاه‌های سریع قرنطینه‌ای در دو سوی مرز نوردوز/مِغری وجود دارد؛ زیرساخت‌هایی که برای عبور غلات، نهاده‌های دامی و محصولات پروتئینی از مسیر ارمنستان ضروری است. به‌همین دلیل، بدون سرمایه‌گذاری مشترک ایران و ارمنستان در توسعه این حلقه، حتی بهترین توافق‌های تهران–مسکو در حوزه غله و امنیت غذایی در سطح کاغذ باقی می‌ماند.

 

محور مهم دیگری که در گفت‌وگوهای مسکو برجسته شده، «استانداردهای دامپزشکی و قرنطینه‌ای» است؛ محوری که اگر حل نشود، می‌تواند در هر مقطع جریان تجارت را متوقف کند.

روسـیه از طریق سرویس فدرال نظارت بر دامپزشکی و گیاه‌پزشکی روسیه  Rosselkhoznadzor استانداردهای سخت‌گیرانه‌ای در زمینه آفات قرنطینه‌ای، باقیمانده سموم و ردیابی مزرعه تا بازار اعمال می‌کند و چندین‌بار صادرات محصولات کشاورزی ارمنستان (مانند گل و برخی میوه‌ها) را به‌دلیل آلودگی احتمالی متوقف کرده است. ارمنستان به‌عنوان عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا ملزم به رعایت رژیم فیتوسانیتری این اتحادیه است، در حالی که ایران خارج از این چارچوب است و از استانداردها و سامانه‌های ملی استفاده می‌کند؛ این تفاوت به معنای آن است که گواهی‌های قرنطینه‌ای ایران به‌طور خودکار در قلمرو EAEU پذیرفته نمی‌شود و به توافق‌های دو و سه‌جانبه نیاز دارد.

در مسکو، دو طرف بر تقویت همکاری‌های تحقیقاتی، ایجاد ایستگاه‌های تحقیقاتی مشترک و هم‌گرایی استانداردهای دامپزشکی تأکید کرده‌اند که اگر به سطح یک سازوکار سه‌جانبه با مشارکت ارمنستان ارتقا یابد، می‌تواند به پذیرش متقابل گواهی‌ها، بازرسی مشترک در مرز و دیجیتالی‌شدن گواهی‌ها بیانجامد؛ اقدامی که مستقیماً زمان و هزینه عبور غلات و محصولات غذایی را کاهش می‌دهد.

 

هیچ تحلیل جدی از کریدور ایران–ارمنستان–روسیه بدون توجه به قفقاز جنوبی کامل نیست.

نخست، بحث «کریدور زنگزور» و طرح‌های موازی از جمله ابتکار «چهارراه صلح» که از سوی ارمنستان برای اتصال شرق–غرب و شمال–جنوب مطرح شده، نشان می‌دهد وضعیت استان سیونیک و مسیرهای عبور کالا، همچنان موضوع چانه‌زنی ژئوپلیتیک است. هر تغییری در رژیم دسترسی یا امنیت این منطقه، می‌تواند در بازه کوتاه‌مدت جریان ترانزیت ایران–ارمنستان را مختل کند. دوم، فشارهای داخلی و خارجی بر ایروان برای دور شدن از محور مسکو و نزدیک شدن به غرب، موقعیت روسیه و به‌تبع آن، نقش ارمنستان به‌عنوان هاب صادرات مجدد به روسیه را دستخوش تغییر می‌کند؛ وضعیتی که در آمار جهشی پس از ۲۰۲۲ میلادی و بحث‌های سیاسی بعدی منعکس شده است.

در سطحی بالاتر، تشدید تحریم‌های ثانویه علیه روسیه، بانک‌ها و شرکت‌های این کشور را در تعامل با بازیگران ثالث، از جمله ایران و ارمنستان، محتاط‌تر می‌کند و هزینه استفاده از کانال‌های مالی روس‌محور را بالا می‌برد. در چنین شرایطی، هرگونه وابستگی یک‌طرفه ایران به مسیر روسیه–ارمنستان بدون طراحی مسیرهای جایگزین (خزر، آذربایجان، ترکمنستان، دریا) و سازوکارهای مالی انعطاف‌پذیر، به افزایش آسیب‌پذیری راهبردی منجر می‌شود.

 

در سال‌های اخیر، تهران و مسکو به سمت استفاده از ارزهای ملی، تهاتر کالا و بهره‌گیری از نظام‌های جایگزین سوئیفت حرکت کرده‌اند و تفاهم‌نامه‌هایی برای خرید بلندمدت غلات و روغن با ترتیبات مالی شبه‌تهاتری امضا شده است. در کنار این، صحبت از مشارکت شرکت‌های روسی در فعال‌سازی ظرفیت خالی واحدهای فرآوری غلات و روغن در ایران، به معنای نوعی سرمایه‌گذاری کالامحور با منطق «برد مشترک» است.

اما در سطح سه‌جانبه، وضعیت پیچیده‌تر است. ارمنستان به‌دلیل نگرانی از تحریم‌های ثانویه، در استفاده از کانال‌های مالی حساس مرتبط با روسیه و ایران محافظه‌کارانه عمل می‌کند و بانک‌های این کشور تمایل دارند با ابزارهای کم‌ریسک‌تر کار کنند. در نتیجه، مدل‌های مالی و تهاتری کنونی را می‌توان «قابل‌استفاده اما نه کاملاً باثبات» توصیف کرد؛ مدل‌هایی که برای کاهش ریسک، نیازمند ایجاد صندوق‌های منطقه‌ای، اتاق تهاتر چندارزی و سازوکارهای پرداخت غیرمتمرکز با شفافیت کافی هستند.

 

واردات گسترده غلات و نهاده‌های دامی از روسیه یک تیغ دو لبه است. از یک سو، ایران به‌طور ساختاری در تأمین غلات، به‌ویژه گندم، ذرت دامی و برخی دانه‌های روغنی، به واردات متکی است و روسیه، قزاقستان و چند کشور دیگر نقش حیاتی در پر کردن این شکاف دارند؛ واردات حجیم از روسیه می‌تواند در کوتاه‌مدت ثبات قیمتی خوراک دام و محصولات پروتئینی را افزایش دهد و فشار تورمی را کاهش دهد. از سوی دیگر، اگر سیاست خرید صرفاً مبتنی بر قیمت لحظه‌ای و بدون پیوند به برنامه ارتقای بهره‌وری در داخل باشد، سودآوری کشاورزان داخلی، به‌ویژه در مناطق دیم و کم‌برخوردار، کاهش می‌یابد و انگیزه برای سرمایه‌گذاری در بذر، آبیاری نوین و مکانیزاسیون تضعیف می‌شود.

دیدار نوری–لوت زمانی می‌تواند به نفع تولید ملی تعریف شود که واردات روسیه نه جایگزین تولید داخلی، بلکه خوراک صنایع فرآوری و صادرات مجدد شود؛ یعنی غله روسی در ایران به آرد، ماکارونی، خوراک دام و محصولات فرآوری‌شده تبدیل و بخشی از آن به بازارهای منطقه صادر شود. چنین الگویی علاوه‌بر حفظ امنیت غذایی، به ایجاد اشتغال و افزایش ارزش افزوده داخلی کمک می‌کند.

 

ارمنستان به‌لحاظ اندازه اقتصاد و جمعیت، بازار کوچکی است، اما از منظر کارکردی 3 نقش بالقوه دارد: مسیر، بازار مکمل و دروازه حقوقی به EAEU.

روسیه بزرگ‌ترین شریک تجاری ارمنستان است و تجارت 2 کشور به حدود ۱۲ میلیارد دلار رسیده است؛ در کنار آن، ایران نیز در زمره شرکای مهم اما کوچک‌تر قرار دارد. این موقعیت، ارمنستان را به یک بازوی منطقی برای صادرات مجدد و ترانزیت میان ایران و روسیه تبدیل کرده است، به‌ویژه با توجه به عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و دسترسی به ترجیحات تعرفه‌ای این بلوک.

از منظر بازار، ارمنستان می‌تواند مقصدی برای محصولات غذایی و صنعتی با ارزش افزوده ایرانی، نهاده‌های کشاورزی و ماشین‌آلات سبک باشد و در مقابل، برخی محصولات کشاورزی، انرژی برق و خدمات لجستیکی به ایران عرضه کند. از منظر مسیر، ارتقای مرز نوردوز/مِغری، تکمیل کریدور شمال–جنوب و ایجاد هاب‌های توزیع و سردخانه مشترک می‌تواند نقش ارمنستان را در زنجیره غلات روسیه–ایران برجسته کند. در این سناریو، ارمنستان «فقط کریدور» نیست، بلکه «شریک راهبردی کوچک اما مهم» است.

 

امروز، مسیر ارمنستان تنها یکی از گزینه‌های روی میز است و هنوز در عمل، مسیرهای دیگر وزن بیشتری دارند.

مسیر دریای خزر میان بنادر روسیه و بنادر ایرانی مانند امیرآباد و انزلی، به‌دلیل ظرفیت بالای حمل فله، زیرساخت بندری نسبتا توسعه‌یافته و دوری نسبی از تنش‌های قفقاز، همچنان شریان اصلی واردات غلات روسیه به ایران است، هرچند محدودیت‌های فصلی و ناوگان نیز وجود دارد. کریدور آذربایجان (آستراخان–آستارا–شمال ایران)، با وجود زیرساخت ریلی و جاده‌ای عملیاتی و پیوند با شبکه شمال–جنوب، از نظر زمان و هزینه رقابتی است، اما حساسیت سیاسی روابط تهران–باکو به آن ریسک می‌افزاید.

مسیر ارمنستان، در صورت تکمیل زیرساخت‌ها و کاهش ریسک ژئوپلیتیک، می‌تواند به مسیر مکمل و در برخی فصل‌ها یا انواع کالا به مسیر ترجیحی تبدیل شود، اما در وضعیت فعلی بیشتر یک گزینه در حال ساخت است تا رقیب جدی خزر. برای ایران، عقلانیت راهبردی در تنوع‌بخشی به مسیرهاست؛ استفاده هم‌زمان و انعطاف‌پذیر از خزر، آذربایجان، ارمنستان و مسیرهای آسیای میانه، تا هیچ مسیر واحدی به اهرم فشار تبدیل نشود.

 

مجموعه اظهارات رسمی و توافقات اخیر نشان می‌دهد که راهبرد ایران در 3 محور اصلی خلاصه می‌شود:

نخست، افزایش بهره‌وری و تولید داخلی از طریق سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، ایستگاه‌های تحقیقاتی مشترک، آموزش و ارتقای فناوری‌های کشاورزی؛ مسیری که در سفر نوری به مسکو و تأکید بر همکاری تحقیقاتی مشترک نیز انعکاس یافته است.

دوم، تنوع‌بخشی به منابع واردات غله و نهاده‌های دامی، از روسیه و قزاقستان گرفته تا برزیل و سایر صادرکنندگان، و حرکت از خریدهای مقطعی به قراردادهای بلندمدت با سبد متنوع تأمین.

سوم، توسعه ظرفیت فرآوری و ذخیره‌سازی در داخل، از سیلو و سردخانه تا کارخانه‌های آرد، روغن و خوراک دام، به‌گونه‌ای که ایران نه تنها مصرف‌کننده، بلکه پردازشگر و صادرکننده محصولات با ارزش افزوده شود.

به بیان دیگر، روسیه در این راهبرد یک «شریک کلیدی» است، اما هدف نهایی باید  کاهش وابستگی به هر تأمین‌کننده واحد و تبدیل ایران به بازیگر فعال در زنجیره ارزش غذایی منطقه باشد.

 

در سایه دیدار نوری–لوت، ایران و ارمنستان برای تبدیل فرصت به واقعیت باید چند اقدام مشخص انجام دهند:

• تشکیل سازوکار سه‌جانبه ایران–روسیه–ارمنستان برای هم‌گرایی استانداردهای قرنطینه‌ای، ایجاد پروتکل‌های مشترک در حوزه غلات، نهاده‌های دامی، لبنیات، دا و طیور و آبزیان و حرکت به سمت گواهی الکترونیک و بازرسی مشترک در مرز.

• سرمایه‌گذاری مشترک در پایانه نوردوز/مِغری، شامل سردخانه‌های مدرن، آزمایشگاه‌های سریع قرنطینه و سامانه گمرک تک‌پنجره، با مشارکت بخش خصوصی و استفاده از تسهیلات منطقه‌ای.

• راه‌اندازی پروژه‌های مشترک فرآوری و بسته‌بندی در خاک ارمنستان، با تأمین غله و مواد اولیه از روسیه و ایران، تا ارمنستان منافع ملموس از نقش خود در این زنجیره به دست آورد و انگیزه سیاسی برای تعمیق همکاری با تهران افزایش یابد.

• طراحی سازوکارهای مالی امن، مانند صندوق‌های سه‌جانبه و اتاق تهاتر چندارزی، برای کاهش ریسک تحریم و افزایش اطمینان بانک‌ها و شرکت‌های ارمنی و ایرانی در تعامل با روسیه.

این اقدامات، روابط ایران–ارمنستان را از سطح نمادین و سیاسی به سطح اقتصادی و زیرساختی قابل‌اندازه‌گیری ارتقا می‌دهد و جایگاه آنها را در معادله امنیت غذایی اوراسیا تثبیت می‌کند.

 

برای ارزیابی عینی نتایج این دیدار در افق ۱۲ تا ۳۶ ماهه، می‌توان چند شاخص کلیدی تعریف کرد:

• کاهش میانگین زمان ترخیص محموله‌های غله و نهاده‌های دامی روسی در بنادر و مرزهای ایران در مقایسه با دوره قبل از دیدار.

• افزایش حجم و پایداری قراردادهای بلندمدت غله و روغن با روسیه، همراه با کاهش نوسان قیمت نهاده‌های دامی و محصولات پروتئینی در بازار داخلی.

• افزایش تعداد پروتکل‌های مشترک دامپزشکی و قرنطینه‌ای و کاهش موارد برگشت یا تعلیق محموله‌های کشاورزی میان سه کشور.

• رشد حجم ترانزیت مواد غذایی و نهاده‌ها از مسیر ایران–ارمنستان–روسیه و بهبود نسبت هزینه/زمان این مسیر نسبت به خزر و آذربایجان.

• پیشرفت فیزیکی و تجهیزاتی زیرساخت‌های کریدور شمال–جنوب ارمنستان و پایانه‌های مرزی مرتبط که به‌طور مستقیم با پروژه‌های مشترک غذایی پیوند خورده‌اند.

• بهبود شاخص تنوع تأمین غذایی ایران، به‌گونه‌ای که در کنار افزایش سطح امنیت غذایی، وابستگی ساختاری به یک تأمین‌کننده خاص کاهش یابد.

 

دیدار نوری و لوت در مسکو، در ظاهر درباره غله و روغن و استانداردهای دامپزشکی است، اما در عمق، صحنه‌ای از بازتعریف نقش ایران در زنجیره امنیت غذایی اوراسیا و آزمونی برای نحوه استفاده از موقعیت جغرافیایی، روابط سیاسی و ظرفیت صنعتی کشور است.

اگر نتایج این گفت‌وگو به هم‌گرایی استانداردها، ارتقای زیرساخت‌های مرزی، طراحی سازوکارهای مالی پایدار و فعال‌سازی ارمنستان به‌عنوان شریک ترانزیتی و بازاری منجر شود، ایران می‌تواند از وضعیت «مصرف‌کننده آسیب‌پذیر» به «بازیگر فعال و کم‌تر وابسته» در نظم غذایی منطقه‌ای تبدیل شود. اما اگر توافق‌ها در سطح بیانیه‌های سیاسی باقی بماند و سرمایه‌گذاری در گلوگاه‌های زیرساختی و نهادی صورت نگیرد، همین مسیر می‌تواند منبع وابستگی جدید و آسیب‌پذیری بیشتر در برابر شوک‌های ژئوپلیتیک قفقاز و تحریم‌های ثانویه شود.

در نهایت، آینده این پرونده را نه متن بیانیه‌ها، بلکه عددهای تجارت واقعی، زمان ترخیص در مرز، میزان استفاده از مسیر ارمنستان و سطح تاب‌آوری سفره مردم ایران در برابر شوک‌های جهانی تعیین خواهد کرد؛ شاخص‌هایی که باید از امروز با دقت رصد و مبنای قضاوت درباره موفقیت یا ناکامی مذاکرات نوری–لوت قرار گیرند.

 

مطلب مرتبط:

دیدار نوری و لوت در مسکو؛ ارزیابی یک گفت‌وگوی حساس در بزنگاه امنیت غذایی ایران- لینک اینجا