استقلال فکری در عصر بحران: پاسخی به واکنشها درباره آب مجازی!

تحریریه کشاورزپلاس:

در خصوص نگاه انتقادی دکتر «پیمان فلسفی» نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی به مفاهیم «آب مجازی» و «تغییر اقلیم» که منجر به حمله گروهی «انجمن‌های علمی بخش کشاورزی، آب و منابع طبیعی» به وی شده، لازم است فارغ از هرگونه مواضع احساسی له یا علیه این مفاهیم، بر چند اصل بنیادین تأکید شود: «نخست، حق هر فرد یا مقام مسئول در ارائه دیدگاه‌های انتقادی به مفاهیم علمی تثبیت‌شده، به‌ویژه زمانی که این مفاهیم در بسترهای ژِئوپُلیتیک (ژئوپلیتیک بر قدرت سیاسی مرتبط با فضای جغرافیایی، به ویژه آب‌های سرزمینی و سرزمین‌های خشکی در ارتباط با تاریخ دیپلماتیک تمرکز دارد.) موضوعات و اقتصاد جهانی مطرح می‌شوند؛ دوم، ضرورت بازاندیشی در مفاهیم وارداتی با توجه به منافع ملی و اقتضائات بومی؛ و سوم، اهمیت نقد فلسفی به‌عنوان مکملی برای پیشرفت علمی و تحقق استقلال فکری در جوامع پویا.»

در حالی که استدلال‌های علمی و منطقی، نشان می دهد تنظیم کنندگان بیانیه انجمن‌های علمی کشاورزی تاب تحمل نقدهای خارج از چارچوب‌های رایج علمی را نداشته‌اند و برخی مخالفت‌های جهانی با مفهوم آب مجازی نیز با ذکر منابع و مثال‌ها گویای این مهم است.


 

۱. دفاع از حق نقد و ضرورت بازاندیشی در مفاهیم علمی

نقد دکتر «پیمان فلسفی» به مفاهیم علمی، نه تنها دشمنی با علم نیست، بلکه بخش جدایی‌ناپذیری از فرایند پیشرفت علمی است. کما اینکه به همین دلیل نیز «کارل پوپر»، فیلسوف برجسته علم، در نظریه «ابطال‌پذیری» خود تأکید می‌کند که هر نظریه علمی باید در معرض نقد و آزمون مداوم قرار گیرد تا از تبدیل شدن به یک ایدئولوژی علمی مصون بماند. سخنان دکتر «پیمان فلسفی» نایب رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی، که به مفاهیمی چون «آب مجازی» و «تغییر اقلیم» با نگاهی انتقادی نگریسته، در این چارچوب قابل دفاع است. وی با طرح این پرسش که «آیا این مفاهیم، صرفاً علمی محسوب می‌شوند یا در هدایت رفتارهای اقتصادی و کشاورزی کشورهای در حال توسعه نقش دارند؟» دعوتی به بازاندیشی در گفتمان‌های جهانی کرده ‌است.

مفهوم «آب مجازی»، که توسط مرحوم «جان آنتونی آلن» در دهه ۱۹۹۰ میلادی معرفی شد، به حجم آبی اشاره دارد که برای تولید یک محصول یا خدمت مصرف می‌شود. این مفهوم، اگرچه در ظاهر علمی و بی‌طرف به نظر می‌رسد، اما در عمل به ابزاری برای جهت‌دهی به سیاست‌های تجاری و کشاورزی در سطح جهانی تبدیل شده است. به عنوان مثال، کشورهای توسعه‌یافته که از منابع آبی فراوان برخوردارند، با ترویج تجارت آب مجازی، کشورهای کم‌آب مانند ایران را به سمت واردات محصولات آب‌بر (مانند غلات) و کاهش تولید داخلی سوق می‌دهند. این امر می‌تواند به وابستگی غذایی و تضعیف امنیت ملی منجر شود. نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس، با هشدار نسبت به این روند، نه تنها بحران آب را انکار نکرده‌، بلکه بر لزوم تحلیل این مفاهیم در چارچوب

منافع ملی تأکید کرده است.

۲. پاسخ به منتقدان: گشودگی به نقد، نشانه پویایی علمی است

بیانیه انجمن‌های علمی کشاورزی، اگرچه در دفاع از علم ارزشمند است، اما با رد یک‌جانبه دیدگاه‌های نایب رئیس کمیسیون تخصصی کشاورزی مجلس شورای اسلامی، نشانه‌ای از عدم تحمل نقدهای خارج از چارچوب‌های علمی رایج را بروز داده است! در حالی که علم، به‌ویژه در حوزه‌های حساس مانند مدیریت منابع آب، تنها زمانی پویا می‌ماند که پذیرای دیدگاه‌های متفاوت باشد. «توماس کوهن»، در کتاب «ساختار انقلاب‌های علمی»، نشان می‌دهد که پیشرفت‌های بزرگ علمی اغلب از دل نقدهای بنیادین به پارادایم‌های مسلط پدید آمده‌اند. بنابراین، به جای متهم کردن نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی به نادیده گرفتن علم، انجمن‌های علمی می‌توانستند با گشودگی بیشتری به این نقد پاسخ دهند و گفت‌وگویی سازنده را بین یک عوض ارشد کمیسیون تخصصی مجلس به عنوان نهاد قانونگذار و انجمن‌های علمی کشاورزی ترویج کنند.

انجمن‌های علمی باید به این پرسش پاسخ دهند: «آیا پذیرش بی‌چون‌وچرای مفاهیمی مانند آب مجازی، بدون بررسی پیامدهای ژئوپلیتیک و اقتصادی آن، خود نوعی ساده‌انگاری علمی نیست!؟» نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس، با طرح این دغدغه که «مفاهیم علمی ممکن است به ابزارهایی برای پیشبرد اهداف قدرت‌های جهانی تبدیل شوند»، در واقع از جامعه علمی دعوت کرده است تا از تقلید کورکورانه پرهیز کرده و به تولید دانش بومی و مستقل روی آورند. این دعوت، نه تنها ضد علم نیست، بلکه هم‌راستا با آرمان‌های استقلال فکری و علمی کشور است.

۳. شواهد جهانی از مخالفت‌ها و نقدهای مفهوم آب مجازی

مفهوم آب مجازی، هرچند در محافل علمی و سیاست‌گذاری جهانی مورد توجه قرار گرفته، اما با انتقادات و مخالفت‌هایی نیز مواجه شده است. این انتقادات، عمدتاً بر ساده‌سازی بیش از حد مسائل پیچیده آبی، نادیده گرفتن عوامل اجتماعی-اقتصادی و پیامدهای ژئوپلیتیک این مفهوم متمرکز هستند.

در ادامه، به چند نمونه از این مخالفت‌ها با ذکر منابع اشاره می‌شود:

الف) انتقاد از ساده‌سازی بیش از حد

برخی محققان معتقدند که مفهوم آب مجازی، با تمرکز صرف بر حجم آب مصرف‌شده برای تولید محصولات، عوامل پیچیده‌تری مانند فرهنگ، اقتصاد محلی، و الگوهای مصرف را نادیده می‌گیرد. برای مثال، «سارا لنوکس» (Sarah Lennox)  فرانسوی در مقاله‌ای در ژورنال «Water Alternatives » (2015) استدلال می‌کند که آب مجازی، با تقلیل مسائل آبی به یک معیار کمّی، نمی‌تواند تنوع شرایط محلی و نیازهای جوامع مختلف را در نظر بگیرد. او مثال می‌زند که در آفریقای جنوبی، تأکید بر تجارت آب مجازی، به کاهش تولید محصولات کشاورزی محلی و افزایش وابستگی به واردات منجر شده که این امر امنیت غذایی را به خطر انداخته است.

ب) پیامدهای ژئوپلیتیک و اقتصادی

یکی از انتقادات مهم به آب مجازی، استفاده از آن به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد منافع کشورهای توسعه‌یافته است. در مطالعه‌ای توسط محققان دانشگاه آکسفورد  (Hoekstra & Hung, 2005)، نشان داده شده که کشورهای کم‌آب مانند اردن و مصر، با پیروی از سیاست‌های تجارت آب مجازی، به واردکنندگان بزرگ غلات از کشورهای مرطوب مانند ایالات متحده آمریکا و کانادا تبدیل شده‌اند. این روند، اگرچه ظاهراً به صرفه‌جویی در آب منجر شده، اما وابستگی غذایی این کشورها را افزایش داده و آن‌ها را در برابر نوسانات بازار جهانی آسیب‌پذیر کرده است. این یافته، تأییدی بر دغدغه نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس است که از امکان تبدیل مفاهیم علمی به ابزارهایی برای هدایت رفتار کشورهای در حال توسعه سخن گفته است.

ج) نقدهای اجتماعی- فرهنگی

در برخی کشورها، مانند هند نیز مفهوم آب مجازی با مقاومت‌هایی از سوی جوامع محلی مواجه شده است. به گزارش  «The Hindu» هندو  (2018)، کشاورزان در ایالت‌های خشک هند، مانند «راجستان»، با سیاست‌های مبتنی

بر آب مجازی که آن‌ها را به کاهش کشت محصولات سنتی و روی آوردن به محصولات کم‌آب‌بر تشویق می‌کرد، مخالفت کردند. دلیل این مخالفت، نه نادیده گرفتن بحران آب، بلکه نگرانی از نابودی فرهنگ کشاورزی سنتی و کاهش درآمدهای محلی بود. این نمونه نشان می‌دهد که آب مجازی، بدون در نظر گرفتن بافت اجتماعی-فرهنگی، می‌تواند به راه‌حل‌هایی غیرعملی منجر شود.

۴. تغییر اقلیم و ضرورت نگاه بومی

درباره «تغییر اقلیم» نیز، دکتر «پیمان فلسفی» نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی به‌درستی به این نکته اشاره کرده است که این مفهوم، هرچند ریشه در واقعیات علمی دارد، اما در سطح جهانی به ابزاری برای فشار بر کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است. برای مثال، توافق‌نامه پاریس (2015) از کشورهای در حال توسعه می‌خواهد تا انتشار گازهای گلخانه ای را کاهش دهند، در حالی که کشورهای صنعتی که عامل اصلی گرمایش جهانی بوده‌اند، تعهدات کمتری را پذیرفته‌اند. این نابرابری، که در گزارش‌های سازمان ملل (UNEP, 2020)  نیز مورد انتقاد قرار گرفته، نشان‌دهنده ضرورت نگاه انتقادی به گفتمان‌های جهانی است.

در ایران، که با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک مواجه است، تغییر اقلیم به کاهش بارندگی و تشدید بحران آب منجر شده است. اما راه‌حل‌های ارائه‌شده در سطح جهانی، مانند کاهش تولیدات کشاورزی برای کاهش مصرف آب، ممکن است با واقعیت‌های اقتصادی و اجتماعی ایران همخوانی نداشته باشد. نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس، با تأکید بر استقلال تحلیلی، بر لزوم تدوین راه‌حل‌های بومی برای مدیریت منابع آب و مقابله با تغییر اقلیم تأکید کرده ‌است.

۵. نتیجه‌گیری: نقد پیمان فلسفی، مکمل علم و راهبرد ملی

نقد «پیمان فلسفی» نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی به مفاهیم آب مجازی و تغییر اقلیم، نه تنها نافیِ علم نیست، بلکه دعوتی است به جامعه علمی برای بازاندیشی در مفاهیم وارداتی و تدوین راهبردهای بومی؛ لذا انجمن‌های علمی کشاورزی، به جای واکنش‌های احساسی و یک‌جانبه به یک اظهار نظر، باید از این فرصت برای گفت‌وگوی سازنده برای یافتن راهکارهای اساسی و راهبردی برای مدیریت بهینه و توامان آب و افزایش بهره وری و تولید استفاده کنند. شواهد جهانی، از آفریقای جنوبی تا هند، نشان می‌دهد که مفهوم آب مجازی در کنار جذابیت طرح آن با انتقادات جدی نیز مواجه بوده و نمی‌توان آن را به‌عنوان یک حقیقت مطلق پذیرفت و دربست تسلیم آن گردیدا.

در پایان، تأکید می‌شود که راه آینده ایران در مدیریت بحران آب و کشاورزی، نه در تقلید صرف از گفتمان‌های جهانی فارغ از درستی یا نادرستی آن، بلکه در ترکیب خرد علمی با تفکر انتقادی مستقل رقم خواهد خورد. نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس نیز، جسورانه با طرح دیدگاه‌های انتقادی، گامی در این مسیر برداشته‌ و شایسته است که جامعه علمی، به جای مقاومت، با این دیدگاه‌های او همراهی کند و در فضایی به دور از تنش و سرکوب حق آزادی بیان به تبادل آرا و نظرات یاری رساند.

منابع:

Lennox, S. (2015). Virtual Water: A Critical Perspective. Water Alternatives, 8(2).

Hoekstra, A. Y., & Hung, P. Q. (2005). Virtual Water Trade: A Quantification of Virtual Water Flows Between Nations. Water Resources Management, 19(2).

The Hindu (2018). Farmers in Rajasthan Oppose Virtual Water Policies. The Hindu, 12 March 2018.

UNEP (2020). Emissions Gap Report 2020. United Nations Environment Programme.

• نقش آب مجازی در مدیریت منابع آب  - jwsd.um.ac.ir