ردپای تجارت منصفانه قهوه در ایران

سارا مالکی

کافه‌نوشت: جواب سوالم را در بروشوری که برای این قهوه تهیه شده بود، پیدا کردم: ارتفاع، زیرگونه، روش فرآوری و در کنار همه اینها عنوان «تحت تجارت منصفانه» هم جلب توجه می‌کرد. قبلا راجع به تجارت منصفانه چیزهایی خوانده بودم و خب، دیگر دلیل خوبی برای خریدن این قهوه داشتم.

هلندی‌ها ایده‌پرداز برچسب تجارت منصفانه بودند و برای اولین بار در سال ۱۹۸۸ آن را به بازار معرفی کردند، همانطور که در اوایل قرن ۱۷ نیز با انتقال گیاه قهوه از یمن به جاوه در اندونزی، آغازگر «مدل استعماری کشت قهوه» بودند. شاید عذاب وجدان سال‌ها استفاده از نیروی کار بومی تحت فشارهای شدید باعث شکل‌گیری این ایده بوده است، این را نمی‌دانیم اما چیزی که مشخص است، با استفاده از استانداردهای تجارت منصفانه، امروزه هزاران کشاورز قهوه و خانواده‌هایشان، در شرایط بهتری زندگی و کار می‌کنند.

قهرمانان گمنام صنعت قهوه

کشاورزان قهوه قهرمانان گمنام صنعتی هستند که زنجیره کامل آن سالانه ۲۰۰ میلیارد دلار ارزش‌آفرینی می‌کند. آنها در شرایطی سخت کار می‌کنند تا زنجیره جهانی تامین قهوه از هم گسسته نشود و سالانه بیش از ۲.۲ میلیارد فنجان قهوه در سراسر دنیا نوشیده شود. برای تولید یک بسته قهوه ۲۵۰ گرمی مرغوب، یک کشاورز به طور متوسط ۵۰ ساعت کار می‌کند اما در نهایت کمتر از ۲ درصد قیمت نهایی را دریافت می‌کند. مجموع همین شرایط نامساعد برای کشاورزان قهوه، دلیل اصلی به راه افتادن جنبش تجارت منصفانه قهوه- Fair Trade- در دهه ۱۹۸۰ میلادی بود.

هنوز بسیاری از کشاورزان به ویژه آنهایی که در کشورهای تولیدکننده قهوه‌های تجاری هستند، در شرایطی سخت کار می‌کنند. اما به واسطه تغییراتی که بعد از تولد جنبش تجارت منصفانه ایجاد شد، بسیاری از کشاورزان قهوه و خانواده‌های آنان فرصت یافتند تا در شرایطی بهتر زندگی کنند. آگاهی از شرایط کشاورزان و چالش‌های آنها برای تولید دانه‌های قهوه و تمایل مصرف‌کنندگان به پرداخت پول بیشتر بابت قهوه‌های بهتر و حمایت از کشاورزان، دست به دست هم دادند تا برخی تاجران یا شرکت‌های تامین‌کننده، کشاورزان را زیر چتر تجارت منصفانه ببرند. با این حال هنوز راه درازی پیش‌ روست تا جمعیت کشاورزانی که می‌توانند از مزایای تجارت منصفانه بهره ببرند، بیشتر شوند.

قطره‌ای در میان دریا

بر اساس تازه‌ترین گزارش‌های منتشر شده، در سال ۲۰۲۴ از ۱۰.۳ میلیون تن قهوه تولید شده در دنیا تنها ۴۸۰ هزار تن با استانداردهای تجارت منصفانه معامله شده‌اند. این میزان یعنی ۴.۳۵ درصد از کل بازار که طی 5 سال اخیر و بعد از کسب رشدی ۱۲ درصدی به این میزان رسیده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد احتمالا سهم تجارت منصفانه در بازار قهوه تا سال ۲۰۳۰ به ۷ درصد افزایش پیدا کند. (Fairtrade International 2024 Repor) تجارت منصفانه قهوه در سال‌های اخیر در ایران نیز مورد توجه قرار گرفته و در بازار می‌توان واردکنندگان یا برشته‌کارانی را پیدا کرد که تمام محصولات یا بخشی از آن را با در نظر گرفتن قوانین تجارت منصفانه تامین می‌کنند.

ردپای تجارت عادلانه قهوه در ایران

واردات قهوه به ایران مشکلات خاص خودش را دارد. از یک سو مشکلات ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و از سوی دیگر شکل خاص کلونی‌های واردکننده، امکان نقش‌آفرینی تعداد بیشتری از فعالان اقتصادی را دشوار کرده است. به همین دلیل تمرکز واردات قهوه به ایران شامل قهوه‌های تجاری می‌شود که کشاورزان آنها عمدتا در شرایطی نامساعد کار و زندگی می‌کنند. اما تمام این مشکلات باعث نشده‌اند افرادی در ایران از تجارت منصفانه قهوه چشم‌پوشی کنند.

امیر فاضل‌زاده، فعال صنعت قهوه، مربی و داور بین‌المللی SCA  عقیده دارد «جریان تجارت منصفانه در ایران شکل گرفته است، به خصوص از زمانی که جامعه باریستایی ایران نگاهش به قهوه تخصصی شد و با مزارع ارتباط گرفت. اما این جریان به دلیل مشکلات واردات و تحریم‌ها هنوز آنقدری که باید مسیرش را پیدا نکرده است.»

فاضل‌زاده که در سال ۲۰۱۹ مدرک پیشرفته روست خود را از SCA دریافت کرده است در توضیح بیشتر می‌گوید: کلونی بودن واردات قهوه مانع از ورود باریستاها یا روستری‌های کوچک به واردات قهوه‌هایی می‌شوند که بر اساس تجارت عادلانه معامله می‌شوند. از طرفی بی‌ثباتی‌های اقتصادی نیز باعث می‌شود اگر کسی اقدام به واردات این نوع قهوه‌ها می‌کند، روند کارش مستمر نباشد اما با این حال می‌توان شرکت‌های واردکننده یا برشته‌کاری‌هایی را در ایران پیدا کرد که تلاش دارند وارداتشان بر اساس معیارهای تجارت منصفانه یا معامله مستقیم با مزرعه‌داران باشد.

تجارت عادلانه و بهبود کیفیت قهوه

قهوه‌هایی که بر اساس تجارت عادلانه یا تجارت مستقیم با کشاورزان به ایران وارد و در نهایت در کافه‌ها سرو می‌شوند، عموما تخصصی و قابل ردیابی هستند. ممکن است در برخی کافه‌ها با کارت‌هایی مواجه شده باشید که اطلاعات قهوه‌ای که برای نوشیدن سفارش می‌دهید بر روی آن نوشته شده باشد. قهوه‌هایی که اطلاعات و جزییات آنها در دسترس مصرف‌کننده قرار می‌گیرد، عموما در شرایط منصفانه معامله شده‌اند. دقیقا به همین علت، کشاورزان تولیدکننده این دست قهوه‌ها در کنار تجربه شرایط بهتر زندگی، قادر به کشت و تولید قهوه‌هایی هستند که از کیفیت و طعم بهتری نسبت به قهوه‌های تجاری برخوردارند. در تجارت منصفانه یا معامله مستقیم با کشاورزان بابت هر کیلو قهوه، پول بیشتری نسبت به متوسط بازاربه کشاورز پرداخت می‌شود و این موضوع یا به شکل برچسب تجارت منصفانه یا توضیح شرکت واردکننده یا واحد برشته‌کاری به مصرف‌کننده نهایی توضیح داده می‌شود.

بر اساس تازه‌ترین گزارش‌های منتشر شده، در مزارع دارای گواهینامه تجارت منصفانه درآمد متوسط کشاورزان از ۰.۵ دلار به ۱.۴۰ دلار به ازای پوند (۴۵۳ گرم، در صنعت قهوه قیمت قهوه سبز معمولاً به ازای هر پوند محاسبه می‌شود) افزایش یافته است. افزایش درآمد کشاورزان زن، جلوگیری از کار کودکان در مزارع، آموزش پایدار به کشاورزان و نوآوری‌های زیست‌محیطی تنها چند مورد از مهمترین نتایج حمایت از کشاورزان با پرداخت قیمت منصفانه به آنهاست.

این اقدامات به تاجرانی که با این روش‌ها با کشاورزان ارتباط دارند، اعتبار می‌دهد زیرا نشان‌دهنده اهمیت آنها به ملاحظات انسانی و شرایط زندگی کشاورزان و همچنین کیفیت قهوه است. فاضل‌زاده عقیده دارد یکی از راه‌هایی که به تاجران قهوه کمک می کند از طریق تجارت عادلانه یا معامله مستقیم با کشاورزان برای کسب و کار خود ارزش‌آفرینی کنند، این است که از مشاورانی از دل صنعت قهوه کمک بگیرند تا دغدغه فعالیت منصفانه و رسیدن به قهوه‌هایی با کیفیت، در مسیری درست شکل بگیرد.

قهوه و حمایت از محیط‌زیست

حسام ربیعی، رییس هیئت مدیره انجمن قهوه ایران در رابطه با اهمیت تجارت منصفانه یا معامله مستقیم با کشاورزان می‌گوید: تجارت عادلانه و معامله مستقیم دو مدل متفاوت هستند که در بازار قهوه ایران سهم کوچکی دارند با این حال برای برخی فعالان صنعت قهوه کشور، پرداخت حقوق منصفانه از پایین‌ترین رده‌ها در مزارع یا بحث خدمات بهداشتی و آموزشی به فرزندان کشاورزان اهمیت بالایی دارد، بنابراین از یکی از این دو روش برای خرید دانه‌های سبز استفاده می‌کنند.

ربیعی در ادامه می‌گوید: علت بالا بودن قیمت قهوه‌های تخصصی تنها به بالا بودن کیفیت آنها برنمی‌گردد، بلکه بخش مهمی از این قیمت‌ها به کارگران مزارع می‌رسد یا صرف بهبود فعالیت‌های کشاورزی می‌شود. از دیگر مواردی که ربیعی در تجارت منصفانه یا مستقیم به آن اشاره می‌کند، بحث‌های محیط‌زیستی است. او در این زمینه می‌گوید: به دلیل گرمایش زمین، صاحبان مزارع قهوه مجبورند مزارع را به ارتفاعات بالاتر منتقل کنند، چنین اقدامی منجر به جنگل‌زدایی در ارتفاعات بالاتر می‌شود اما تجارت منصفانه باعث می‌شود در نتیجه افزایش درآمد کشاورزان، روش‌های بهینه زیست‌محیطی برای حفظ مزارع و افزایش بهره‌وری آنها به کار گرفته شود که در نهایت مانعی برای جنگل‌زدایی به شمار می‌رود.

راهکاری برای دموکراتیک‌سازی بازار

از آنجایی که دریافت گواهینامه رسمی تجارت منصفانه برای کشاورزان هزینه‌هایی به همراه دارد، بسیاری از آنان ترجیح می‌دهند بدون دریافت گواهینامه رسمی اما بر اساس استانداردهای مورد نیاز تجارت منصفانه فعالیت و معامله کنند.

در واقع می‌توان گفت که گواهینامه‌های رسمی برای بسیاری از کشاورزان دست‌نیافتنی است و به همین دلیل با راه‌های جایگزین مانند تجارت مستقیم، در حال دموکراتیک‌سازی بازار هستند. بسیاری از کارشناسان عقیده دارند، آینده بازار قهوه به مدل‌های هیبریدی (ترکیب استانداردهای کیفیت و عدالت اجتماعی بدون بوروکراسی سنگین) تعلق دارد.

احسان منصوری، مربی و داور بین‌المللی SCA عقیده دارد در ایران قهوه‌هایی که با در نظر گرفتن شرایط کشاورزان وارد می‌شوند، عموما به روش تجارت مستقیم تکیه دارند. منصوری در توضیح بیشتر می‌گوید: در ایران اصولا برای تهیه قهوه‌هایی که گریدهای خیلی بالایی دارند به سراغ مزارعی می‌روند که گواهینامه رسمی تجارت منصفانه دارند در غیر این صورت برای تهیه قهوه‌های مرغوب که در کلاس قهوه‌های تخصصی هستند، اما در محدوده قیمتی این نوع قهوه‌ها نیستند، می‌توان به صورت مستقیم به سراغ کشاورزانی رفت که تجربه کار با سیستم تخصصی قهوه را دارند اما گواهینامه ندارند.

نیما سلیمیان از دیگر فعالان صنعت قهوه ایران است که در رابطه با تجارت مستقیم می‌گوید: تجارت مستقیم برای رعایت حقوق انسانی کشاورزانی است که اگر مزرعه‌دار کوچک هستند، حقوقشان ضایع نشود و در کشورهای بزرگ‌تر که برداشت‌های صنعتی دارند نیز جهت حفظ قیمت دانه سبز و خارج کردن واسطه‌ها به کار گرفته می‌شود.

سلیمیان که مشاور فنی برندهای مطرح قهوه در ایران بوده و مربی و داور رسمی SCA است، در رابطه با تفاوت تجارت منصفانه و تجارت مستقیم قهوه می‌گوید: تجارت منصفانه قراردادی است که در واقع نوع خاصی از رابطه را میان دولت‌ها و تعاونی‌ها شکل می‌دهد که بر اساس آن از حقوق کشاورزان و زنان حمایت می‌شود، اما در تجارت مستقیم نظارت بر روی روند کشت و تولید قهوه به صورت تجربی بالا می‌رود که اتفاقا نتایج خوب و ماندگاری برای کشاورزان به همراه دارد.

برای مثال درخواست خریداران برای قهوه‌های با کیفیت، باعث می‌شود مزارع یا ایستگاه‌های کوچک از روش‌های سنتی فرآوری به سمت روش‌های جدید فرآوری حرکت کنند. در واقع درخواست خریدار باعث حرکت کشاورزان به سمت روش‌های به روز می‌شود و باعث ایجاد تحول و پیشرفت در صنعت قهوه می‌شود که طبعا خریدار حاضر است بهای بیشتری نیز برای چنین قهوه‌هایی به کشاورز پرداخت کند. طبق گفته سلیمیان شناسه قهوه که باربری ارایه می‌دهد یا گونی‌های مخصوص هر مزرعه و اطلاعاتی که واردکننده از مزرعه یا کشاورز در اختیار مشتریانش قرار می‌دهد، روش‌هایی هستند که برای راستی‌آزمایی کیفیت قهوه به کار گرفته می‌شوند.