ایران؛ نگهبان 6 گنج کشاورزی جهانی/حفظ تنوع زیستی با نسخهٔ محلی

تلویزیون اینترنتی کشاورزپلاس: ایران با ثبت 6 نظام میراثی کشاورزی مهم جهانی (GIAHS) در کنار اسپانیا، در جایگاه چهارم جهانی ایستاده است؛ جایگاهی که نشان از ظرفیت غنی تاریخی، فرهنگی و زیستی کشور در حوزه کشاورزی دارد. بنا بر گزارش مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، تاکنون ۱۰۲ نظام کشاورزی از ۲۹ کشور در فهرست سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ثبت شده و ایران سهمی درخور توجه از این فهرست را به خود اختصاص داده است.

ذخایر بومی؛ سرمایه‌ای برای امنیت غذایی آینده

نظام‌های میراثی کشاورزی، به تعبیر فائو، «نمونه‌های زنده از تعامل انسان و طبیعت» هستند که طی قرن‌ها شکل گرفته و توانسته‌اند معیشت، امنیت غذایی و تنوع زیستی را توأمان حفظ کنند. کشاورزی مبتنی بر قنات در کاشان، نظام انگور و فرآورده‌های آن در ملایر، تولید سنتی زعفران مبتنی بر قنات در گناباد، باغات سنتی باستانی قزوین، کشت گردوی تویسرکان و باغات انجیر دیم استهبان، 6 نمونه ثبت‌شده ایران در این فهرست‌اند.

این نظام‌ها، علاوه بر تأمین غذا و اشتغال، حامل ارزش‌های فرهنگی، دانش بومی و چشم‌اندازهای منحصربه‌فردی هستند که به تاب‌آوری جوامع محلی در برابر تغییرات اقلیمی و فشارهای اقتصادی کمک می‌کنند.

مهم‌ترین دستاورد: امنیت غذایی خانوار

بررسی‌های مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی نشان می‌دهد ثبت جهانی این نظام‌ها بیش از هر چیز به حفظ امنیت غذایی خانوار کمک کرده است؛ موضوعی که زیربنای امنیت غذایی کل جامعه به شمار می‌رود. در کنار آن، حفظ تنوع زیستی، ارتقای پایداری و سازگاری، جلب مشارکت جامعه محلی، کاهش مهاجرت و تداوم فرهنگ بومی از دیگر دستاوردهای ثبت این نظام‌هاست.

به گفته کارشناسان، در فضایی که تغییر اقلیم و محدودیت منابع طبیعی تهدیدی جدی برای امنیت غذایی به شمار می‌آید، توجه به این نظام‌های میراثی می‌تواند پاسخی عملی برای چالش‌های امروز و فردای کشاورزی ایران باشد.

ایران؛ تاریخ و فرصت توسعه

ایران با سابقه طولانی در حوزه کشاورزی و تنوع اقلیمی و فرهنگی گسترده، ظرفیت ویژه‌ای برای توسعه بیشتر نظام‌های میراثی دارد. هم‌اکنون ایران و اسپانیا با 6 نظام ثبت‌شده، بعد از چین، ژاپن و کره جنوبی در جایگاه چهارم جهان قرار دارند. کارشناسان بر این باورند که کشور ما می‌تواند با شناسایی و مستندسازی نظام‌های واجد شرایط، جایگاه خود را ارتقا دهد و به الگوی منطقه‌ای در این حوزه بدل شود.

ضرورت حمایت قانونی و اقتصادی

با وجود ثبت جهانی، کارشناسان هشدار می‌دهند که صرف ثبت نمادین کافی نیست. آن‌ها تأکید دارند که حمایت قانونی، تخصیص مشوق‌های اقتصادی شفاف، بیمه‌های تخصصی، تسهیلات هدفمند و ایجاد بازارهای پایدار برای محصولات این نظام‌ها حیاتی است.

شهره سلطانی خانکهدانی و علی کیانی‌راد، پژوهشگران این حوزه، در یادداشت تحلیلی خود آورده‌اند: «در شرایطی که کشاورزی صنعتی با چالش‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی روبه‌رو است، بازشناسی و تقویت نظام‌های میراثی می‌تواند به عنوان راهکاری برای ارتقای تاب‌آوری عمل کند.»

فرصت‌های تازه: از برندینگ تا گردشگری

ثبت جهانی، فرصت‌های اقتصادی تازه‌ای نیز پیش روی ایران گشوده است. برندسازی محصولات بومی، توسعه گردشگری پایدار و افزایش مشارکت زنان و جوانان در تولید سنتی، بخشی از این فرصت‌هاست. کارشناسان معتقدند اگر این مسیر به درستی مدیریت شود، می‌تواند موجب رونق روستاها، کاهش مهاجرت و ارتقای جایگاه ایران در عرصه جهانی شود.

در عین حال هشدار می‌دهند که مدیریت نادرست گردشگری یا فشار بیش از حد بازار، می‌تواند به تخریب بافت‌های محلی و فرسایش تنوع زیستی بینجامد. بنابراین، سیاست‌گذاری هوشمندانه و هماهنگی بین وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی و محیط زیست ضروری است.

 میراثی برای نسل‌های آینده

کارشناسان تأکید می‌کنند نظام‌های میراثی کشاورزی تنها متعلق به گذشته نیستند، بلکه سرمایه‌ای برای آینده‌اند. این میراث زنده نه تنها هویت فرهنگی و زیست‌محیطی ایران را حفظ می‌کند، بلکه می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای کشاورزی پایدار در سطح منطقه و جهان باشد.

اکنون زمان آن رسیده است که سیاست‌گذاران ایرانی با نگاهی آینده‌نگرانه، حمایت از این گنجینه‌های کشاورزی را در دستور کار قرار دهند؛ چرا که ایران نه فقط نگهبان 6 گنج کشاورزی جهانی است، بلکه توانایی آن را دارد که تعداد بیشتری از میراث‌های زنده خود را به جهان معرفی کند.

متن کامل   مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی