از کنسرسیوم صادرات دانش‌بنیان تا گره‌های بازنشده کشاورزی هوشمند

روزبه ناعمه -  تلویزیون اینترنتی کشاورزپلاس:

در حالی‌که در نشست امروز «نقش‌آفرینی راهبردی بخش خصوصی در توسعه اقتصاد دیجیتال» بر تشکیل کمیته مشترک اتاق بازرگانی ایران و معاونت علمی ریاست‌جمهوری و راه‌اندازی کنسرسیوم‌های صادراتی محصولات دانش‌بنیان تأکید شد، واقعیت‌های میدانی نشان می‌دهد شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در کشاورزی و صنایع غذایی همچنان با مجموعه‌ای از موانع ساختاری، مالی، زیرساختی و نهادی مواجه‌اند که بدون حل آن‌ها، اهداف کلان اقتصاد دیجیتال محقق نخواهد شد.

کنسرسیوم صادراتی؛ نسخه‌ای ضروری اما ناکافی

اعلام آمادگی اتاق ایران برای ایجاد کنسرسیوم صادرات محصولات دانش‌بنیان، به‌ویژه در سخنان صمد حسن‌زاده و حسین افشین، پاسخی به یک ضعف دیرینه است: ناتوانی شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌بنیان در ورود مستقل به بازارهای جهانی. این مسئله در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی دوچندان است؛ جایی که محصولات فناورانه اغلب «خدمت‌محور» (نرم‌افزارهای مدیریت مزرعه، سامانه‌های هوشمند آبیاری، ردیابی زنجیره تأمین، بیوتکنولوژی بذر و نهاده) هستند و بدون شبکه حقوقی، بازاریابی و برند مشترک، امکان صادرات پایدار ندارند.

با این حال، تجربه شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی نشان می‌دهد که مشکل فقط صادرات نیست؛ بلکه زنجیره‌ای از گره‌ها از مرحله تحقیق تا تجاری‌سازی وجود دارد.

تولید در آزمایشگاه می‌ماند؛ بازار شکل نمی‌گیرد

یکی از محورهای کلیدی نشست، انتقاد از محدود ماندن تولید دانش‌بنیان‌ها در فضای آزمایشگاهی بود. این مسئله در کشاورزی و صنایع غذایی به‌صورت مشخص‌تری بروز دارد. بسیاری از استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناور این حوزه، پس از عبور از مرحله نمونه اولیه، با دیوار سخت بازار مواجه می‌شوند؛ بازاری که یا توان پرداخت ندارد، یا به دلیل قیمت‌گذاری دستوری، ریسک استفاده از فناوری را نمی‌پذیرد.

در نبود سیاست‌های خرید تضمینی فناوری، پایلوت‌های واقعی در مزارع و واحدهای صنایع غذایی، و حمایت از «اولین مشتری»، نوآوری‌ها عملاً متوقف می‌شوند؛ حتی اگر از نظر فنی قابل رقابت با نمونه‌های خارجی باشند.

اینترنت، زیرساخت فراموش‌شده کشاورزی دیجیتال

تأکید رئیس کمیسیون فناوری اطلاعات اتاق ایران بر اینترنت پرسرعت پایدار، برای فعالان کشاورزی دیجیتال یک مطالبه حیاتی است. کشاورزی هوشمند بدون اتصال پایدار، عملاً بی‌معناست. شرکت‌های فعال در حوزه سنسورها، اینترنت اشیاء، داده‌های اقلیمی و هوش مصنوعی کشاورزی بارها اعلام کرده‌اند که ضعف اینترنت در مناطق روستایی و تولیدی، پروژه‌های آن‌ها را نیمه‌کاره یا غیراقتصادی کرده است.

این در حالی است که اسناد بالادستی، کشاورزی دیجیتال را یکی از پایه‌های امنیت غذایی معرفی می‌کنند؛ تناقضی که هنوز حل نشده است.

سرمایه‌گذاری؛ گلوگاه مشترک دانش‌بنیان‌ها

مسئله سرمایه‌گذاری، به‌ویژه آنچه افشین کلاهی و فرشید شکرخدایی مطرح کردند، در شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی نمود پررنگ‌تری دارد.
بانک‌ها دارایی نامشهود را نمی‌پذیرند، صندوق‌ها ضمانت‌نامه‌های گمرکی را به نتیجه نمی‌رسانند و سرمایه‌گذار خارجی نیز در نبود تضمین حقوق مالکیت و ثبات مقررات، ریسک ورود را نمی‌پذیرد.

در نتیجه، بسیاری از شرکت‌های فناور کشاورزی یا کوچک می‌مانند یا مسیر مهاجرت فناورانه را انتخاب می‌کنند؛ مسیری که به خروج دانش و تجربه منجر می‌شود.

مقررات؛ مانع خاموش نوآوری غذایی

در صنایع غذایی، علاوه بر مشکلات عمومی دانش‌بنیان‌ها، تعدد نهادهای تنظیم‌گر (از سازمان غذا و دارو تا دستگاه‌های نظارتی موازی) فرآیند نوآوری را فرسایشی کرده است. شرکت‌هایی که روی غذاهای عملکردی، پروتئین‌های جایگزین، بسته‌بندی هوشمند یا کاهش ضایعات غذایی کار می‌کنند، بارها از نبود مسیر شفاف اخذ مجوز و تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای گلایه کرده‌اند.

پیشنهاد اجرای پایلوت مقررات‌زدایی در زیست‌بوم دانش‌بنیان، اگر به‌طور واقعی و نه شعاری اجرا شود، می‌تواند از کشاورزی و صنایع غذایی آغاز شود؛ بخشی که هم حساس است و هم نیازمند نوآوری سریع.

صندوق هوش مصنوعی و کشاورزی؛ پیوندی که هنوز شکل نگرفته

اعلام تشکیل نخستین صندوق هوش مصنوعی، اگرچه گامی مهم است، اما فعالان کشاورزی فناور هشدار می‌دهند که تمرکز بیش از حد بر حوزه‌های شهری و خدماتی، ممکن است بخش کشاورزی را بار دیگر به حاشیه ببرد. در حالی که مدیریت آب، پیش‌بینی تولید، کنترل آفات و امنیت غذایی از مهم‌ترین کاربردهای هوش مصنوعی هستند.

نشست اتاق بازرگانی ایران و معاونت علمی ریاست جمهوری، تصویری روشن از اراده سیاسی و نهادی برای توسعه اقتصاد دیجیتال ارائه داد؛ اما تجربه شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی و صنایع غذایی نشان می‌دهد که فاصله معناداری میان تصمیم‌سازی و واقعیت میدان وجود دارد.

کنسرسیوم‌های صادراتی، صندوق‌های مشترک، کمیته‌های هماهنگ‌کننده و رصدخانه‌های اقتصاد دیجیتال، زمانی اثرگذار خواهند بود که همزمان:

• زیرساخت اینترنت در مناطق تولیدی تقویت شود

• حقوق مالکیت و دارایی نامشهود به رسمیت شناخته شود

• بازار داخلی به فناوری اعتماد کند

• و مقررات از مانع به تسهیل‌گر تبدیل شود

در غیر این صورت، اقتصاد دیجیتال ایران رشد خواهد کرد؛ اما بدون کشاورزی و صنایع غذایی دانش‌بنیان، این رشد نه پایدار است و نه تضمین‌کننده امنیت غذایی آینده کشور.