واحد بین الملل تلویزیون اینترنتی کشاورزپلاس:
«معان الفتلاوی»، کشاورز گندمکار عراقی، سالها به رود فرات در نزدیکی شهر نجف برای آبیاری مزارعش متکی بوده است. اما امسال، این آبها— که ۱۰ هزار سال پیش هلال حاصلخیز را به گهواره تمدن باستانی بدل کرده بودند— رو به خشکی گذاشتهاند و او گزینههای چندانی پیشِ رو نمیبیند.
او در حالی که کنار کانال آبیاری و در مجاورت زمینهای خشکشدهاش ایستاده و منتظر رهاسازی سهمیه آب خود است، میگوید:
«حفر چاه در زمینهای ما موفقیتآمیز نیست، چون آب شور است.»
تلاش عراق — که بهطور تاریخی یکی از بزرگترین واردکنندگان گندم در خاورمیانه بوده — برای تضمین امنیت غذایی از طریق تأمین کامل نیاز کشور از تولید داخلی گندم، طی 3 سال متوالی به مازاد تولید این کالای اساسی انجامیده بود.
اما این دستاوردها اکنون در معرض تهدید قرار گرفتهاند؛ زیرا خشکترین سال در تاریخ معاصر و افت بیسابقه سطح آب رودخانههای دجله و فرات، سطح زیرکشت را کاهش داده و ممکن است برداشت این فصل را تا ۵۰ درصد کاهش دهد.
صلاح الحاج حسن، نماینده سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در عراق، به رویترز گفت:
«عراق با یکی از شدیدترین خشکسالیهایی روبهروست که طی دههها مشاهده شده است.»
آسیبپذیری در برابر طبیعت و همسایگان
این بحران، بحرانی بودن عراق را عیان کرده است. عراق که بخش عمدهای از آن بیابانی است، بر اساس گزارش چشمانداز جهانی محیطزیست سازمان ملل، پنجمین کشور جهان از نظر ریسک اقلیمی بهشمار میرود. طبق دادههای آژانس بینالمللی انرژی، میانگین دما در عراق از سال ۲۰۰۰ تاکنون در هر دهه نزدیک به نیم درجه سانتیگراد افزایش یافته و ممکن است تا پایان قرن، نسبت به دوره پیشاصنعتی، تا ۵.۶ درجه سانتیگراد افزایش یابد. همچنین کاهش بارندگی پیشبینی میشود.
در عین حال، عراق برای حدود ۷۰ درصد از منابع آب خود به کشورهای همسایه وابسته است و ترکیه و ایران با استفاده از سدهای بالادستی، سهم بیشتری از منابع مشترک منطقه را برداشت میکنند.
به گفته فائو، کاهش شدید آبی که به عراق میرسد، اصلیترین عامل بحران کنونی است؛ بحرانی که بغداد را ناچار به سهمیهبندی آب کرده است.
الحاج حسن میگوید ذخایر آب عراق از ۶۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۰ به کمتر از ۴ میلیارد مترمکعب در حال حاضر سقوط کرده و پیشبینی میکند تولید گندم این فصل ۳۰ تا ۵۰ درصد کاهش یابد.
او افزود: «کشاورزی دیم و آبی در سراسر کشور بهطور مستقیم تحت تأثیر قرار گرفته است.»
تهدید برنامه پایان وابستگی به واردات
دولت عراق برای کاهش وابستگی به واردات، در سالهای اخیر بذرهای پربازده و نهادهها را تأمین مالی کرده، آبیاری نوین و کشاورزی در مناطق بیابانی را برای گسترش سطح زیرکشت ترویج داده و با یارانه خرید غلات، به کشاورزان قیمتی بیش از 2 برابر قیمت جهانی گندم پرداخت کرده است.
این برنامه— هرچند پرهزینه — در برخی فصلها ذخایر راهبردی گندم را به بیش از ۶ میلیون تن متریک رساند؛ تا جایی که ظرفیت سیلوهای کشور را تحت فشار قرار داد. دولت که حدود ۵.۱ میلیون تن از برداشت ۲۰۲۵ را خریداری کرده بود، در سپتامبر - حدود شهریور ماه 1404 اعلام کرد این ذخایر میتواند نیاز کشور را تا یک سال تأمین کند.
با این حال، برخی کارشناسان از جمله هری استپانیان، متخصص آب و بنیانگذار «مرکز تغییر اقلیم عراق»، اکنون انتظار دارند واردات دوباره افزایش یابد؛ امری که میتواند عراق را در برابر نوسانات قیمتی و پیامدهای آن بر تجارت و بودجه دولت آسیبپذیرتر کند.
او به رویترز گفت:
«بحران آب و امنیت غذایی عراق دیگر صرفاً یک مشکل زیستمحیطی نیست؛ بلکه پیامدهای فوری اقتصادی و امنیتی دارد.»
برآورد اولیه فائو نشان میدهد نیاز واردات گندم عراق در سال بازاریابی ۲۰۲۵/۲۶ به حدود ۲.۴ میلیون تن افزایش خواهد یافت. هرچند بازار جهانی گندم در حال حاضر با مازاد عرضه مواجه است و گزینههای ارزانتری ارائه میدهد، اما عراق ممکن است بار دیگر با نوسانات قیمتی روبهرو شود.
وزارت تجارت عراق به درخواست رویترز برای اظهارنظر درباره احتمال افزایش واردات پاسخ نداد.
محدودیتهای کشت و فشار بر کشاورزان
در واکنش به بحران، وزارت کشاورزی عراق سطح کشت گندم آبیِ مبتنی بر رودخانه را در فصل ۲۰۲۵/۲۶ به ۱ میلیون دونم (هر دونم تقریباً معادل یکچهارم جریب است.) محدود کرد — نیمی از سطح فصل گذشته — و استفاده از روشهای نوین آبیاری شامل قطرهای و بارانی را بهجای آبیاری غرقابی از کانالهای روباز (که موجب تبخیر و نفوذ آب میشود) الزامی دانست.
همچنین ۳.۵ میلیون دونم - (هر دونم تقریباً معادل یکچهارم جریب است.) در مناطق بیابانی با اتکا به آب زیرزمینی اختصاص یافته که آن هم مشروط به استفاده از آبیاری نوین است.
به گفته مهدی دحمَد القیسی، مشاور وزیر کشاورزی: «این طرح در 2 مرحله اجرا شد و هر دو مرحله نیازمند آبیاری مدرن است.»
کشت برنج—که مصرف آب آن بهمراتب بیشتر از گندم است—در سراسر کشور ممنوع شده است.
معیشت روستایی در خطر
به گفته عمار عبدالخالق، رئیس اداره چاهها و آبهای زیرزمینی در جنوب عراق، تولید هر یک تن گندم در عراق به حدود ۱۱۰۰ مترمکعب آب نیاز دارد. جایگزینی آب رودخانه با اتکای بیشتر به چاهها، مخاطرهآمیز است.
او هشدار داد: «اگر برداشت آب بدون مطالعات علمی ادامه یابد، ذخایر آب زیرزمینی کاهش خواهد یافت.»
به گفته او، سطح آبخوانهای بصره تاکنون ۳ تا ۵ متر افت کرده است.
سامانههای آبیاری با آب زیرزمینی نیز بهدلیل نیاز به زیرساختهایی مانند آبپاشها و حوضچههای بتنی، پرهزینهاند؛ چالشی اقتصادی مضاعف برای روستاییان عراقی که حدود ۳۰ درصد جمعیت کشور را تشکیل میدهند.
صلاح الحاج حسن اعلام کرد تاکنون حدود ۱۷۰ هزار نفر در مناطق روستایی بهدلیل کمبود آب آواره شدهاند.
او گفت: «این فقط مسئله امنیت غذایی نیست؛ وقتی از منظر معیشت به آن نگاه میکنیم، وضعیت بسیار نگرانکنندهتر است.»
در مزرعهاش در نجف، الفتلاوی اکنون این واقعیت را از نزدیک تجربه میکند؛ سطح زیرکشت گندم خود را به یکپنجم میزان معمول کاهش داده و از ۱۰ کارگر، تنها دو نفر را نگه داشته است.
او میگوید: «ما به آب رودخانه وابستهایم.»
منبع : نجف، عراق (رویترز)
گزارش: سارا الصفطی از دبی و مؤید کنانی از بغداد
گزارشهای تکمیلی: احمد رشید و ماهر ناظه از بغداد، احمد سعید از نجف و محمد عطی از بصره
دیدگاه تان را بنویسید