زنبورها چگونه بدون فرمانروا زندگی می‌کنند!؟/ گفت‌وگو با ژاک فان آلفن

گروه بین الملل تلویزیون اینترنتی کشاورزپلاس: کتاب‌هایی که به‌طور عمیق به نقد شیوه‌های رایج زنبورداری می‌پردازند و تناقضات، و حتی بن‌بست‌های آن را برملا می‌سازند، بسیار نادرند. ترجمه فرانسوی کتاب ژاک فان آلفن  زیست‌شناس با عنوان «زنبورهای عسل، تاریخی طبیعی و کمتر طبیعی»، در شمار همین آثار قرار می‌گیرد و به‌احتمال زیاد، هیچ خواننده‌ای را بی‌تفاوت نخواهد گذاشت!

این کتاب که به تازگی در ماه ژوئن 2025 میلادی منتشر شده — و نخستین اثر انتشارات «اندیشه‌های وحشی» نیز هست — تلاش می‌کند پژوهش‌ها و مطالعاتی را که درک ما را از کارکرد طبیعی کلونی‌های زنبور عسل بهتر کرده‌اند، به زبان ساده برای مخاطبان غیرمتخصص بیان کند.
با همراهی ما در دنیایی از ادبیات علمی که گاه دلهره‌آور به‌نظر می‌رسد، نویسنده به‌شایستگی، شکاف عمیق میان دستاوردهای نوین علمی و شیوه‌های متداول پرورش زنبور را نشان می‌دهد.
ما از ژاک فان آلفن خواستیم تا بیشتر درباره دلایل نوشتن این کتاب برایمان بگوید؛ کتابی که درواقع نوعی دفاعیه برای زنبور سیاه بومی است و بازگشت به حیات وحش زنبورهای عسل و زنبورداری پایدارتر را تشویق می‌کند.

سلام ژاک، لطفاً خلاصه‌ای از پیشینه حرفه‌ایت بگو.

ژاک فان آلفن: سلام. من در سال ۱۹۴۸ میلادی به دنیا آمدم. پس از پایان دبیرستان، تصمیم گرفتم در دانشگاه لیدن زیست‌شناسی بخوانم. در دوره کارشناسی‌ارشد، تخصصم را روی بوم‌شناسی و جامعه‌شناسی گیاهان گذاشتم. سپس به‌عنوان دستیار در بخش بوم‌شناسی جانوری مشغول به کار شدم و دکترای خود را در زمینه رفتار زنبورهای پارازیتوئید گرفتم. پس از آن، تحقیقاتم را در همین زمینه و همچنین در کاربرد آن‌ها در کنترل زیستی آفات در غرب آفریقا ادامه دادم.
علاوه بر آن، روی گونه‌زایی ماهیان دریاچه ویکتوریا در آفریقا کار کردم. بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹ میلادی، دارنده کرسی ممتاز اتحادیه اروپا در دانشگاه رن فرانسه بودم. بعدها به‌عنوان استاد ممتاز، در کشور نپال بر روی ببرها کار کردم و در نهایت به پژوهش درباره زنبورها رسیدم.
 

     عکس سمت چپ: دسته زنبورها زیر درخت بلوط

    عکس سمت راست:  کندوی تنوع زیستی که توسط ژاک ون آلفن به عنوان بخشی از  پروژه احیای حیات وحش نصب شده            

چرا این کتاب را نوشتی؟ و چرا پس از نسخه‌های هلندی و انگلیسی، ترجمه فرانسوی آن ارائه می‌شود؟

ژاک فان آلفن: وقتی از من خواسته شد در یک پروژه نظر بدهم، به‌طور جدی در متون تخصصی مربوط به زنبور عسل فرو رفتم. آنجا بود که دریافتم با به‌کارگیری نظریه‌های تکاملی و بوم‌شناختی، گاهی می‌توانم تفسیری متفاوت از پژوهش‌های مربوط به مقاومت زنبورها در برابر بیماری‌ها ارائه دهم. این کار باعث شد پرسش‌های  جدیدی نیز مطرح کنم، مانند اینکه چرا ملکه مادر هنگام بچه‌دهی، لانه را ترک می‌کند.

همچنین متوجه شدم که در زنبورداری، باورهایی وجود دارد که هیچ پایه علمی ندارند — برای مثال، این باور که زیرگونه‌های وارداتی یا دورگه‌های زنبور عسل بهتر از زنبور سیاه بومی اروپای غربی هستند. من نمی‌خواستم  تنها به دلیل واردات بی‌رویه گونه‌های خارجی شاهد نابودی گونه‌ای بومی باشم که میلیون‌ها سال به‌صورت مستقل تکامل یافته است.

علاوه بر این، بسیاری از زنبورداران فرانسوی به زبان انگلیسی تسلط ندارند و از این رو به سختی می‌توانند با ادبیات تخصصی انگلیسی‌زبان آشنا شوند. چون بیشتر سال را در فرانسه زندگی می‌کنم و با زنبورداران زیادی در تماس هستم، دوست داشتم دانشم را درباره زنبورها با آن‌ها به اشتراک بگذارم.

                                                                  زنبورها در سوراخ درخت
 

چه چیزی کتاب شما را از سایر کتاب‌های مربوط به زنبورها متمایز می‌کند؟

ژاک فان آلفن: بیشتر کتاب‌هایی که درباره زنبورهای عسل نوشته شده‌اند، در واقع درباره زنبورداری‌اند. اما کتاب من به زیست‌شناسی زنبور عسل و شیوه‌های طبیعی بقا و تطابق آن می‌پردازد.

واکنش‌ها در جامعه زنبورداری نسبت به دیدگاه شما چگونه بوده است؟

ژاک فان آلفن: واکنش‌ها بسیار متنوع‌اند؛ از مخالفت جدی گرفته تا استقبال بسیار مثبت. به‌ویژه زنبورداران جوان، آگاهانه‌تر با موضوعات زیست‌محیطی برخورد می‌کنند و مشتاق‌اند زنبورداری پایدار را تجربه کنند. آن‌ها در کتاب من ابزار علمی لازم برای این مسیر را می‌یابند. در مقابل، برخی از زنبورداران قدیمی‌تر با پذیرش این واقعیت که منافع آن‌ها با منافع زنبورها همیشه هم‌راستا نیست، مشکل دارند.

اخیراً در ایرلند سخنرانی داشتی؛ کشوری که زنبور سیاه هنوز در طبیعت آن حضور دارد. آیا نگاه به زنبور عسل در آنجا با فرانسه تفاوت دارد؟

ژاک فان آلفن: بله، در ایرلند بیش از ۹۰ درجه زنبورها هنوز زنبور سیاه هستند. البته آن‌ها نیز مانند بقیه اروپا از واردات گونه‌های خارجی تهدید می‌شوند. اما دولت ایرلند ارزش زنبور بومی را به‌خوبی درک کرده و مسئولیت حفاظت از آن را پذیرفته است. ایرلند به‌عنوان یک جزیره، این شانس را دارد که از طریق ممنوعیت واردات و حذف دورگه‌ها، از زنبور سیاه محافظت کند.

در فرانسه شرایط سخت‌تر است. زنبور سیاه هنوز در بسیاری از مناطق حضور دارد، اما درصد ژن‌های خارجی در جمعیت آن بسیار بیشتر از ایرلند است. فعلاً تنها مکان‌هایی که زنبور سیاه در آن‌ها محافظت می‌شود، «حفاظت‌گاه‌ها» هستند. امید است که زنبورداران بیشتری در فرانسه به زنبور سیاه روی آورند و ممنوعیت‌های محلی برای واردات زیرگونه‌های دیگر اجرا شود.

توماس سیلی (Thomas Seeley) زنبور عسل را نیمه‌اهلی می‌داند. نظرت چیه؟

ژاک فان آلفن: من فکر می‌کنم «سیلی» هم باور دارد که زنبور عسل واقعاً اهلی نشده است — و من نیز همین‌طور فکر می‌کنم.
مشکل این است که تعریف واحدی برای «اهلی‌سازی» وجود ندارد. در هلند، وزارت کشاورزی این تعریف را ارائه می‌دهد:

«یک جمعیت اهلی از طریق انتخاب طبیعی یا مصنوعی طی نسل‌های متعدد برای خدمت به انسان سازگار شده است. این روند به تفاوت‌های ژنتیکی قابل توجهی در مقایسه با جمعیت‌های طبیعی منجر شده است و معمولاً چنین جمعیتی دیگر قادر به زندگی مستقل در طبیعت نیست.»

زنبورهای عسل، حتی آن‌هایی که با هدف‌ خاصی انتخاب شده‌اند، همچنان غذای خود را از طبیعت تأمین می‌کنند. افزون بر آن، این انتخاب‌ها باعث کاهش تنوع ژنتیکی می‌شوند و این امر بقای مستقل را دشوار می‌سازد (رجوع شود به فصل ۱۰ کتاب). بنابراین، می‌توان گفت که اهلی‌سازی واقعی در مورد زنبور عسل امکان‌پذیر نیست.
 

          یک زنبور سیاه در حال جستجوی غذا​                           یک زنبور سیاه در حال جستجوی غذا​


آیا پژوهش‌های جدیدی در ادامه کارهای علمی توماس سیلی انجام شده‌؟

ژاک فان آلفن: توماس سیلی کارهای فوق‌العاده‌ای در رفتارشناسی زنبورها انجام داده است؛ به‌ویژه با تکیه بر آثار فون فریش و لینداور. تحقیقات او درباره زنبورهای عسل وحشی در جنگل آرنات (Arnot) هم بی‌نظیر است. با این حال، مشکل ما با این مطالعات این است که زنبورهای عسل آمریکای شمالی توسط انسان وارد شده‌اند.

بسیار خوب می‌شد اگر همان سطح مطالعه را بر روی زیرگونه‌های اروپایی انجام می‌دادیم. هنوز چیزهای زیادی برای کشف درباره سازگاری‌های محلی این زنبورها باقی مانده است. خوشبختانه، در حال حاضر پژوهش‌های ارزشمندی درباره زنبورهای عسل در آفریقا، دیگر گونه‌ها در آسیا و زنبورهای وحشی در اروپا در حال انجام است.

جلد نسخه فرانسوی کتاب«زنبورهای عسل، تاریخی طبیعی و کمتر طبیعی» نوشته ژاک ون آلفن

توضیح درباره نشریه مصاحبه کننده:

به گزارش همکاران اتاق خبر کشاورزپلاس، مجله Abeilles en liberté از آغاز به‌صورت نشریه ای تخصصی درباره زنبورها شکل گرفت و به‌تدریج از سال ۲۰۲۳ میلادی به یک پلتفرم آنلاین مستقل، مشارکتی و رایگان تبدیل شد. این سایت اکنون توسط خانه نشر Les Pensées Sauvages اداره می‌شود که در سال ۲۰۲۵ میلادی بنیان نهاده شد و ماموریت آن حمایت کامل از اکوسیستم زنده و توسعه دانشی متمرکز بر طبیعت است. این سایت بر پایه‌ای از ارزش‌های اکولوژیک بنا شده: احترام به تنوع زیستی، ترویج سبک زندگی مسئولانه نسبت به طبیعت و نقد زنبورداری صنعتی. علاوه بر زنبورهای عسل، سایت زنبورهای وحشی و اهمیت اکوسیستم‌ها را نیز محور پوشش قرار داده و به دنبال تغییر نگرش عمومی درباره رابطه انسان با طبیعت است

                                                                                           اطلاعات کتاب :

مطلب مرتبط: 
 زنبورها را نشمارید، بلکه بفهمید..!/ یادداشت تحلیلی به قلم علیرضا صفاخو - لینک اینجا